Muziek
| Cornelis Vreeswijk: Misschien wordt het
morgen beter |
 |
Crisis is van alle tijden
Er is niks nieuws onder de zon. Crisis is van alle tijden, en zal er
altijd zijn.
In 1720 was het ook crisis, ten tijde van de zogenoemde ‘South Sea
Bubble’. Er vond een beursdrama plaats. De Britten haalden rijkdommen
uit Zuid-Amerika, en daarover waren enorme roddels en uitzinnige
speculaties, en die situatie liep volkomen uit de hand. De South Sea
Company gaf aandelen in deze handel uit, maar kon de mooie verhalen niet
waarmaken en daardoor raakten talloze investeerders een fortuin kwijt.
Ook enkele bekende mensen verloren veel geld: Jonathan Swift, de auteur
van Gulliver’s Reizen, en de Sir Isaac Newton, de bekende natuurkundige,
hadden deze ‘Bubble’ niet op tijd zien aankomen en verloren een flinke
som geld. Newton was na de koersdaling 20.000 pond armer, dat is
omgerekend naar nu een verlies van ongeveer drie miljoen pond.
Bij veilinghuis Christie’s in Amsterdam werden een tijd geleden drie
South Sea Bubble-borden geveild. Ze staan op de voorkant van de
liturgie. Deze satirische borden werden gemaakt als reactie op de
financiële crisis van 1720, en ze maakten dit ‘South Sea’ experiment
belachelijk. De borden waren waarschijnlijk bedoeld als een grappig
cadeau voor een gedupeerde vriend.
Zo zie je maar weer, er is niks nieuws onder de zon. Crisis is van alle
tijden, en zal er altijd zijn.
Zingen
Dit huis vol mensen
Utopia I
Ze trekken weg uit Egypte. De grens gaan ze over. De zee opent zich.
Wat een toekomst. Een nieuw bestaan. Op zoek naar het beloofde land.
Maar het valt behoorlijk tegen. Geen Utopia, maar een hard bestaan. Geen
land van melk en honing. Er is onenigheid. Sommigen worden rijk, hebben
vee en slaven. Anderen blijven arm. Het gaat niet goed. Dan staat er een
profeet op. Jesaja. Hij neemt geen blad voor de mond.
Jesaja 56 vers 9 – 12
Laat de dieren van het veld komen om te eten
en alle dieren uit het woud.
Want al mijn wachters zijn blind, ze merken niets;
ze zijn stom als waakhonden die niet kunnen blaffen:
vadsig en hijgend liggen ze daar,
ze willen alleen maar luieren.
Vraatzuchtige honden zijn het, onverzadigbaar.
Het zijn herders die geen inzicht kunnen bieden,
allemaal gaan ze hun eigen weg,
ieder belust op eigen voordeel.
Hij scheldt hen, die het gemaakt hebben, de huid vol. Hielp het? Niet
veel. Het werd nog erger. Dieptepunten waren de Babylonische
gevangenschap en de verwoesting van de tempel. Dan stoppen zo ongeveer
de verhalen in de bijbel, maar het verhaal van het joodse volk gaat
verder.
Met als triest dieptepunt de holocaust. En dan is er de staat Israël. Er
zijn stromingen die een zuivere joodse staat willen. Het beloofde land.
Een gevaarlijke utopie. Zowel materieel als in geestelijke zin is er
kans op geweld.
We hebben ervaring met mensen die streefden naar een Utopia. Een
afschuwelijk voorbeeld is het nationaal socialisme met het streven naar
een blank arisch ras, maar ook het communisme dat eindigde in een
dictatuur. En op kleinere schaal en ongevaarlijk de mislukking van de
kolonie Walden gesticht door Frederik van Eeden rond de jaren 1900.
Streven naar een utopie klinkt wel heel mooi en idealistisch, maar in
werkelijkheid is het beter om te streven naar een samenleving, waarin
aan iedereen recht wordt gedaan. En dat vergt inschikkelijkheid,
tolerantie, fatsoen en omzien naar de medemens. Jesaja is herkenbaar.
Zingen
Zeg nooit onze wereld is gebroken
Utopia II
De schrijver onder de naam Jesaja geselt het volk. Hij spreekt de
mensen aan die leiding geven, die het gemaakt hebben in de samenleving.
Ze zijn als samenleving wel ver van de weg naar het beloofde land
geraakt. Anders gezegd, ze zijn de weg kwijt die naar het beloofde land
moet leiden. De grens van wat leefbaar is voor elk mens, hebben ze
overschreden.
Citaten uit Jesaja 59
Geen aanklacht is nog zuiver,
geen rechtszaak wordt eerlijk gevoerd.
Ze vertrouwen op leegte
en spreken bedrieglijke taal.
Hun daden zijn heilloze daden,
hun handen staan naar geweld.
De weg van de vrede kennen ze niet,
waar zij gaan is geen recht te ontdekken.
Ze begeven zich op kronkelpaden;
wie daarop wandelt, kent geen vrede.
Maar telkens weer wordt een utopie geboren en nagejaagd door sommigen.
In de meeste gevallen loopt dat mis. Denk maar aan de Verenigde Staten,
waar een aantal extremisten bereid is tot het uiterste te gaan om hun
waarheid te laten zegevieren, ook al zijn er miljoenen mensen die er
anders over denken. Zij nemen voor lief dat op weg naar hun perfecte
samenleving veel mensen tot armoede vervallen.
Ongeveer vergelijkbaar is het in de vorige eeuw gegaan met het
socialisme en later met het neoliberalisme, het vrije markt kapitalisme.
Machtigen, zoals Thatcher en Reagan, ontfermden zich over de utopie van
de vrije markt, die iedereen voordeel zou brengen. Er is geen
alternatief, zei Thatcher, en dat is een gevaarlijk uitgangspunt.
En zoals dat dan gaat met het streven naar een utopie, dan ontspoort het
halverwege. Dat hebben we gemerkt. Met alle zeepbellen die sindsdien
zijn uiteengespat. De vrije markt bracht velen voorspoed. Meer voorspoed
dan er op deze wereld te vinden is. Het is een gevecht geworden om meer,
en nog meer en het meest. Het aanwakkeren van elkaar in hebzucht. En
zoals dat door de eeuwen heen gebruikelijk is, de sterksten profiteren.
Er is een mensensoort ontstaan, die de filosoof Harry Kunneman noemt
“het dikke ik”. In zijn gelijknamige boek “Voorbij het dikke ik” zegt
hij dat het dikke ik zich schaamteloos centraal stelt, welvarend is en
vrijwel permanent bozig en ontevreden. De metafoor van het dikke ik is
ook zo goed te verstaan omdat veel mensen snappen dat permanente groei
en concurrentie ons niet gelukkiger maken. Terwijl dat wel als
overheersende ideologie wordt gebracht.
Ook mensen die in het kapitalisme geloven, vinden dat er wel grenzen
zijn en vinden bijvoorbeeld het gedrag van topbankiers buiten proportie.
Pijnlijk is het dan, zegt Harry Kunneman, dat er voor een moreel
probleem een systeemoplossing wordt gekozen. De financiele crisis maakt
onze morele grenzen zichtbaar. De vrije markt kan niet alles regelen.
Organisaties zijn nu bezig te ontdekken dat ze moreel kapitaal nodig
hebben. Om echt waarde toe te voegen, hebben degenen die er werken
onderlinge zorg nodig, betrokkenheid, eerlijkheid, betrouwbaarheid.
Vroeger waren er de kerken die voor morele bronnen zorgden. Dat is niet
meer zo. Maar er komen wel nieuwe vormen van morele betrokkenheid.
Mensen hechten aan goede relaties en werkrelaties. De vrije markt volgt
de logica van competitie en macht, terwijl christendom en humanisme voor
wederkerigheid en zorgzaamheid pleiten, aldus Harry Kunneman.
Het najagen van de utopie van de vrije markt heeft geleid tot
vervreemding voor talloze mensen. Ze zijn terecht gekomen in een
samenleving die ze niet meer herkennen en waarvoor ze bang zijn. Maar
wat we vergeten is, dat we niet in een economiewereld leven, maar in een
mensenwereld. Jesaja zou zich ook vandaag nog kunnen uitleven.
Zingen
Niet als een magische kracht
De wereld omgekeerd
Jesaja 61 vers 1
De geest van God de heer rust op mij,
want de heer heeft mij gezalfd.
Om aan armen het goede nieuws te brengen
heeft hij mij gezonden,
om aan verslagen harten hoop te bieden,
om aan gevangenen hun vrijlating bekend te maken
en aan geketenden hun bevrijding.
Jesaja wil de wereld omgekeerd. Altijd zal die roep blijven klinken.
Wordt er naar geluisterd in onze tijd? Nu we midden in een crisis
zitten. Is er nog hoop op verandering? In de geglobaliseerde wereld zijn
we de menselijke maat kwijt geraakt. Kunnen we de ratrace tussen de
grote en kleine landen en de supranationale bedrijven en banken nog
stoppen voor dat we met z’n allen over de grens kieperen. En kan het
milieu die zucht naar groei nog wel aan. Zo wordt de aarde immers enorm
uitgewoond.
Waarom is de samenleving zo onverschillig over al deze mens- en
aarde-onterende problemen?
Elie Wiesel zegt over onverschilligheid dat het gevaarlijker is dan
woede en haat. Onverschilligheid wekt geen reactie. Onverschilligheid is
geen begin, maar het einde. Daarom is onverschilligheid altijd de vriend
van de vijand. Onverschilligheid is gunstig voor de agressor, maar nooit
voor de slachtoffers, zoals de politieke gevangene in zijn cel,
hongerige kinderen, dakloze vluchtelingen, de werklozen, de mensen aan
de onderkant. Wie niet op hun ellende reageert, hun eenzaamheid niet
verlicht door hen een sprank hoop te bieden, verbant hen uit het
menselijk bewustzijn. En als we menselijkheid ontkennen, verraden we die
van onszelf. Onverschilligheid is niet alleen een zonde, maar ook een
straf.
Muziek
Stef Bos: Het midden
Het kan ook anders
Het kan ook anders. Het moet ook anders. We zullen dan de utopie van
de vrije markt en elke utopie moeten loslaten. Zoals we ook de utopie
van de maakbare samenleving moeten loslaten. We zouden moeten terugkeren
naar het visioen waarvan Johannes de doper de zegsman is.
Lucas 3, vers 4 - 6
Luid klinkt een stem in de woestijn:
Maak de weg van de Heer gereed,
maak recht zijn paden!
Iedere kloof zal worden gedicht,
elke berg en heuvel geslecht,
kromme wegen recht gemaakt,
hobbelige wegen geëffend;
en al wat leeft zal zien hoe God redding brengt.
Johannes de doper verkondigt, vele eeuwen na Jesaja, in feite ook het
verhaal van inkeer, verandering van de samenleving.
De verwoording van de ellende is van alle tijden. Moeten we ons daar
maar bij neerleggen en denken: ach het verandert toch nooit en
onverschillig onze eigen weg gaan? Nee, zegt Johannes, er is altijd weer
een moment om stil te staan, te bezinnen.
De mantra over groei, groei en nog eens groei, moeten we proberen los te
laten. Het is geen oplossing voor de crisis van ons economisch systeem.
Dat is eenvoudig gezegd, maar moeilijk uitvoerbaar.
In een boekje ‘Tien perspectieven uit de natuur’ schetsen de schrijvers
Joustra, van Leenders en Wijffels hoe we meer zouden kunnen leren van de
natuur. Hoe we economie meer kunnen enten op aanpassingen in de natuur
en het tijdsbestek waarin dat plaats heeft. In de huidige economie zien
we wat genoemd wordt een liniair systeem. Het groeit en groeit maar. En
in dat systeem van almaar meer, komen barsten. Steeds sneller is er een
nieuwe crisis.
In de natuur werkt het anders. Al miljarden jaren is er de aarde. Enorme
veranderingen waren er in de loop van die tijden. Steeds paste de natuur
zich aan. Er is een natuurlijke economie, gekenmerkt door
afhankelijkheid, verbindingen, gebruik, kringlopen. Het is een proces
van veranderen, aanpassen, weer groeien en dan afbraak en weer opnieuw
groei. Een cyclisch proces, waarin ook duurzaamheid van het milieu
belangrijk is.
Alleen, de processen in de natuur vergen tijd. En daaraan is een ernstig
gebrek in onze samenleving. Alles moet steeds sneller. Op menselijke
schaal happen we naar lucht.
In Trouw van 23 november stond een artikel met als titel ‘Koester de
discipline’. De auteur Marli Huijer zegt: Wie goed kijkt, ziet dat velen
van ons niet overeind blijven in een overvloed aan voedsel,
consumptieartikelen of keuzemogelijkheden. We overladen onszelf, rennen
van hot naar her. Leven in overvloed blijkt net zo’n grote opgave te
zijn als leven in armoede. Zelfdiscipline en zelfbeheersing kunnen een
tegenwicht bieden tegen de overvloed en de drang naar groei en
meer-meer-meer. Discipline heeft een negatieve bijklank, maar kan ook
positief zijn. Het biedt bescherming tegen het ten onder gaan in de
overvloed; het helpt om zaken die het leven de moeite waard maken
dichterbij te brengen; en het is van belang voor de opbouw en
instandhouding van het netwerk van relaties waarvan we afhankelijk zijn.
We zullen na moeten denken over hoe we met alle overvloed willen en
kunnen omgaan. En op welke manier we ons groei-denken kunnen omzetten in
iets anders.
We zullen op een of andere manier ons hele systeem moeten vertragen
omdat het economisch systeem met dit tempo op den duur niet houdbaar is.
Dat zal niet eenvoudig zijn. Voortdurend worden we bestookt met allerlei
informatie, waardoor het lastig is de valse boodschappen te herkennen.
Schreeuwerige reclames, grote koppen in kranten, zwaarwichtige toon van
journaals leiden tot paniek bij mensen, zoals dat ook in kudden gebeurt.
Overschakeling van het huidige systeem naar een ecologisch systeem zoals
de natuur kent, vergt een andere mentale instelling van de samenleving
en kan nooit alleen door de politiek worden gedaan. Dat begint met de
menselijke maat te erkennen in al ons handelen, en dus na te denken over
de vraag waar het eigenlijk om gaat. Leerlingen centraal in het
onderwijs, patiënten centraal in het ziekenhuis, ouderen centraal in de
ouderenzorg. Kortom de mens als middelpunt en doel van handelen en niet
een samenleving die alleen maar gericht is op de economie en geld en
macht.
Dat betoogde Jesaja in feite, en ook Johannes. We zullen zelf moeten
doen, waartoe de profeten oproepen. Werken aan een nieuwe wereld. En
altijd zal dat werk moeten blijven. Niet streven naar een Utopia, maar
wel naar een wereld waarin aan het visioen van een betere toekomst voor
alle mensen meer inhoud wordt gegeven. Onverdroten met alle tegenslagen
van dien. Wetend dat het nooit ideaal zal worden, maar dat elke
verbetering wel de moeite waard is.
Zingen
Lied van dromen en vergezichten
Collecte
Bestemd voor De Kerstherberg
Zingen
De steppe zal bloeien
Slotwoord
Als ik blijf kijken zoals ik altijd heb gekeken
Blijf ik denken zoals ik altijd heb gedacht
Als ik blijf denken zoals ik altijd heb gedacht
Blijf ik geloven zoals ik altijd heb geloofd
Als ik blijf geloven zoals ik altijd heb geloofd
Blijf ik doen zoals ik altijd heb gedaan
Als ik blijf doen zoals ik altijd heb gedaan
Blijft mij overkomen wat mij altijd overkomt
Maar als ik mijn ogen sluit
En voel mijn ware zelf van binnen
Dan kom ik de cirkel uit
En kan ik steeds opnieuw beginnen
Muziek
Oleta Adams: Windows of Hope
Teksten o.a. uit:
Douwe Jan Joustra, Caroline van Leenders en Bowine Wijffels. Tien
perspectieven uit de natuur.
Arjan Broers. Geld & Goed. Lessen voor welwillende kapitalisten. |
