Oecumenische Basisgemeente Apeldoorn

Geloven in de geest van Viktor Frankl

3 februari 2019

Welkom, mededelingen

Lied: Hier zijn verzameld om liefde en licht ....

Over: de Zin van het Bestaan

In onze huiskamergroep hebben wij het boek “De Zin van het Bestaan” van Viktor Frankl gelezen. Frankl was een bekend psychiater en psychotherapeut. Zijn leer staat bekend als de derde Weense school van psychotherapie, na die van Freud en Adler.
In 1942 werd hij, toen 37 jaar oud, op transport gesteld naar concentratiekamp Theresienstadt. Via enkele andere kampen kwam hij uiteindelijk terecht in een kamp, waar hij in april 1945 door de Amerikaanse troepen werd bevrijd.

Het boek van Frankl heeft een diepe indruk op mij gemaakt.
Toen ik met mijn dochter een paar jaar geleden in Wenen was, was ik dan ook verheugd om te ontdekken dat daar een Viktor Frankl Museum was, heel bescheiden en waarschijnlijk weinig bezocht, maar inhoudelijk heel indrukwekkend. Het museum bood een verdieping van wat ik in het boek reeds had gelezen. En het biedt concrete handvaten aan hoe je je leven meer vorm en diepgang kunt geven.
Ik was er de enige bezoeker op dat moment en ik was zo geboeid dat de vrouw van de receptie mij voorzichtig kwam storen om te zeggen dat het al ruim een half uur na sluitingstijd was...

Waarom spreekt Viktor Frankl mij zo aan?

Door het lijden dat hij en zoveel anderen hadden ondergaan in de concentratiekampen kwam hij tot de opzienbarende conclusie dat zelfs in de meest absurde, pijnlijke en inhumane situaties het leven potentieel zinvol is. Deze conclusie vormde de basis voor zijn “logotherapie”.

Drie begrippen staan bij Frankl centraal: VRIJHEID, VERANTWOORDELIJKHEID en (WIL TOT) BETEKENIS.

(1) VRIJHEID

Volgens Frankl is de mens niet geheel en al geconditioneerd en gedetermineerd door biologische, psychologische en sociologische faktoren. Natuurlijk zijn die wel degelijk van invloed op de mogelijkheden die de mens heeft. Maar met het begrip VRIJHEID doelt Frankl op de keuzemogelijkheid die iedere mens heeft, ongeacht de omstandigheden waaronder hij verkeert. Die keuzemogelijkheid heeft dan te maken met hoe ik mij verhoud tot de omstandigheden waarin ik verkeer.

Frankl schrijft daarover:
De kampervaringen hebben bewezen dat de mens wel degelijk een keuzemogelijkheid heeft. Vele, dikwijls zeer heldhaftige, voorbeelden hebben aangetoond dat apathie te overwinnen en agressie te onderdrukken is. Zelfs onder dergelijke zware psychische en fysieke spanningen kan de mens een spoor van geestelijke vrijheid, van een onafhankelijke geest, behouden.
Wij, die in concentratiekampen hebben geleefd, wij zijn de gevangenen niet vergeten die door de barakken liepen om anderen op te beuren en te troosten, die hun laatste korst brood aan een medegevangene schonken. Hun aantal was wellicht klein, toch hebben deze mensen overtuigend bewezen dat één ding de mens niet kan worden ontnomen: de allerlaatste menselijke vrijheid: de keuze om onder alle omstandigheden zijn eigen houding te bepalen, zijn eigen weg te kiezen.

Gegeven deze keuzevrijheid dringt zich de vraag op: welke keuze wil ik maken? Wat geeft richting aan mijn keuze? Wat is het goede om te doen?
En dan dient zich het tweede begrip aan:

(2) VERANTWOORDELIJKHEID

Keuzevrijheid zonder richting leidt tot willekeur en is niet zinvol. Wat geeft richting aan mijn keuzes?
Iedere mens heeft zijn eigen specifieke roeping of levenstaak, aldus Frankl (136). Het gaat er niet zozeer om wat ik van het leven verwacht, als wel wat het leven van mij verwacht.
Het leven bevraagt mij. Ik kan daaraan slechts gehoor geven door verantwoordelijkheid te nemen voor mijn eigen, unieke leven. En verantwoordelijkheid te nemen voor de keuzes die ik daarin maak.
Paul zal straks dieper ingaan op het begrip “Verantwoordelijkheid”.

Maken vrijheid en verantwoordelijkheid het leven zinvol? Niet per se. Zo komen we bij het derde begrip:

(3) (WIL TOT) BETEKENIS

In feite is de zin van je leven de zin die je er zelf aan geeft.
Frankl kon zelf zijn geestkracht behouden omdat hij, zelfs in het concentratiekamp, zich een doel voor ogen hield, dat hij in zijn leven wilde bereiken. Hij zag hoe rondom hem heen vele medegevangenen vervielen in apathie en daardoor niet de geestkracht hadden om het vol te houden.
Bekend is de volgende uitspraak van Nietzsche: “Wie een reden tot leven heeft, kan vrijwel alle omstandigheden verdragen.”
Ik kan mijn leven zin geven, betekenis geven, door mijzelf een levensdoel te stellen. Dat kan van alles zijn: in de maatschappij een bepaalde rol vervullen, iets creëren, iets doorgronden of je eigen ontwikkelingsproces bewust beleven...
In plaats van dat ik mijn gedrag richt op hoe anderen zich gedragen (dat heet conformisme) of op wat anderen van mij eisen (dat heet totalitarisme), geeft dat doel  richting aan mijn leven en bepaalt mede de keuzes die ik maak. (133)

LIJDEN

In het bijzonder gaat Frankl ook diep in op het begrip LIJDEN.
Het nastreven van mijn levensdoel mag er dan wel aan bijdragen dat ik mijn leven als zinvol ervaar, maar leven is óók lijden. Is lijden ook zinvol? Daar gaat Cunie straks dieper op in...

Lied: Die mij droeg op adelaarsvleugels ...

Over: De zin van het lijden

 Wat zeg ik eigenlijk, was het eerste dat bij me opkwam, toen ik aan dit onderwerp begon. Durf ik dat wel te zeggen? Mag ik dat wel zeggen?
En wat als het over lijden van kinderen gaat, kinderen in oorlogsgebieden, vluchtelingenkinderen, kinderen die het geestelijk of lichamelijk heel zwaar hebben. Daar sta ik met lege handen, daar weet ik geen antwoord op.
Met een vraagteken erachter durf ik er voor mezelf wel bij stil te staan. Ik realiseer me tegelijkertijd ook dat ik hierover niet moet beginnen tegen mensen die lijden, pijn en verdriet hebben of het leven niet aan kunnen. Dan wil ik er alleen maar zijn voor de ander, een arm om zo iemand heen slaan en luisteren.

Als Viktor Frankl zegt dat lijden zin heeft dan wil ik die vraag ook onderzoeken. Iemand die zoveel lijden aan den lijve ondervonden heeft en ook zoveel lijden gezien heeft en dan nog zegt dat lijden zinvol is. Ik wil me dan wel afvragen hoe ik dat zelf ervaar en wat lijden me brengt of gebracht heeft.

Victor Frankl zegt over de zin van het lijden:
“Als het leven zinvol is, dan moet ook lijden, per definitie, zinvol zijn. Lijden vormt een onuitwisbaar deel van het leven, evenals het noodlot en de dood.
Het leven is in essentie zo vol betekenis dat die betekenis ook aanwezig moet zijn in lijden, zelfs in falen.” Tot zover Victor Frankl.

Frits heeft het al genoemd. Een van de uitgangspunten van Victor Frankl is dat onder welke omstandigheid dan ook één ding de mens nooit kan worden ontnomen, nl de allerlaatste menselijke vrijheid, de keuze om onder alle omstandigheden zijn eigen houding te bepalen. Die vrijheid bepaalt ook hoe ‘n mens met zijn lijden omgaat.

Victor Frankl zegt daarover: “Wanneer een mens geconfronteerd wordt met een onvermijdelijke situatie, wanneer hij het onafwendbare lot onder ogen moet zien, juist dan wordt hem de laatste kans geboden om de hoogste waarde te verwezenlijken, de diepste zin te vervullen. Want het allerbelangrijkste is onze houding ten opzichte van het lijden, de wijze waarop wij ons lijden dragen.”
En vervolgens zegt hij over het leven in het kamp:
“Lijden was een levenstaak voor ons geworden, die we niet van ons af wilden schuiven. Er was meer dan voldoende lijden te verzetten voor ons. Daarom was het noodzakelijk die berg van lijden onder ogen te zien en onze zwakke momenten en heimelijke tranen tot een minimum te beperken.
Toch hoefde men zich niet te schamen voor zijn tranen, want tranen getuigen van de allergrootste moed van een mens, de moed om te huilen.
Slechts enkelen begrepen dat. Sommige gevangenen biechtten wel eens beschaamd op, dat ze hadden gehuild, zoals mijn kameraad, die in antwoord op mijn vraag hoe hij zijn oedeem was kwijtgeraakt, antwoordde: “Ik heb het eruit gehuild””. Tot zover Victor Frankl.

Hoeveel tranen hebben wij allemaal niet ingeslikt, ik in ieder geval wel. Als kind dacht ik dat mijn tranen op konden gaan en dat ik dus zeker niet veel moest huilen want dan zou ik geen traan overhouden. Terwijl er voor mij als kind genoeg redenen waren om te huilen. Dat heb ik later wel ingehaald, maar ik blijf het moeilijk vinden, huilen.

Sebastian Barry schrijft in zijn prachtige boek “In het beloofde land” hoe een oude vrouw aan het eind van haar leven dat vol lijden is geweest, en nog steeds vol lijden is na de recente zelfmoord van haar enige kleinkind, hoe die oude vrouw daar naar kijkt. Zij zegt:
“Het is soms heel verdrietig om je dingen te herinneren, maar als het herinneren achter de rug is, volgt er een zeer eigenaardige vredigheid. Je hebt namelijk je vlag op de top van het verdriet geplaatst. Je hebt het beklommen.
Tijdens het schrijven van deze bekentenis merk ik opnieuw dat er uiteindelijk niet zoiets bestaat als lang geleden. Zodra je de dingen oproept bevinden ze zich eenvoudig in de tegenwoordige tijd, zodat, tot mijn grote verbazing de mensen van wie ik hield opnieuw mogen leven. Hoe dat kan weet ik niet. Af en toe ben ik gelukkig geweest in de afgelopen twee weken, ik ondervond het speciale geluk dat gegeven wordt uit de hand van verdriet.”
Tot zover Sebastian Barry.

Het speciale geluk uit de hand van verdriet, wat is dat mooi gezegd door die oude vrouw, zo mooi kan ik het zelf niet zeggen, maar het is wel heel herkenbaar voor mij. Verdriet heeft me ook milder gemaakt, fouten van mezelf en van anderen, zijn onbelangrijker geworden. Ik kan er ook met liefde naar kijken en me realiseren dat ieder mens doet wat in zijn vermogen ligt. En ik kan tegenvallers, vervelende gebeurtenissen ook makkelijker relativeren…wat stellen veel dingen nou eigenlijk echt voor. Tegelijkertijd kan ik ook meer genieten van kleine dingen en me realiseren dat daar het wonder van mijn dagen ligt. Ik wil me dus zeker niet haasten want dan heb ik geen tijd genoeg om goed te kijken en te genieten.

Rumi, een Perzische soefi-mysticus uit de 13e eeuw zegt het volgende over verdriet en smart en daarmee sluit ik ook af:
Ik zag verdriet drinken uit een kopje vol smart en riep:
“het smaakt zoet nietwaar?”
“Je hebt me door” antwoordde het verdriet
“en je hebt me het werken onmogelijk gemaakt”.
“Hoe kan ik nu smart verkopen als je weet dat het een zegen is?’

Lied: Vogelvluchten doen vermoeden hoe de vrijheid voelt zo hoog ....

Over: de Kracht van een Lied

Wat kan de muziek of een lied betekenen voor de zin van het bestaan? Wat bekend is, dat muziek je kunt ontroeren, maar ook blij maken. Als je bedroefd bent kan een mooi lied of muziek je in je diepste raken en optillen. Wat kan muziek betekenen als je gevangene bent in een Japans vrouwen kamp?

In het vrouwenkamp Poeloe Brayan bij Medan gebeurde er op 24 december 1943 een klein wonder. De vrouwen waren er al ander half jaar gedetineerd en waren de uitputting nabij en ook onzeker over het lot van hun mannen, die in andere kampen verbleven. In die nacht trok een groepje vrouwen, vrijwel onzichtbaar door de laaghangende nevel, door het kamp. Ze zongen vertrouwde kerstliederen, tweestemmig, driestemmig, helder en klaar. Ludolphine Grijns, 2,5 jaar, luisterde op de arm van haar moeder samen naar deze liederen. Haar moeder zei, dat het engelen waren en in zekere zin waren ze dat ook, deze vrouwen.

Een ander voorbeeld: In het vrouwenkamp Palembang, een paar honderd kilometer zuidelijker, gebeurde er op 27 december 1943 een dergelijk wonder. Daar werden de bewoners verrast door een “stemmenorkest”. Hier geen liederen met woorden, maar orkestrale werken, waarbij stemmen de verschillende muziekinstrumenten vertolkten. Ook hier had een groep van 30 vrouwen, ditmaal bestaand uit Australische, Britse en Nederlandse gevangenen, in het diepste geheim geoefend. Dvoraks Largo en andere stukken uit het klassieke repertoire.

Hoe was het mogelijk: een groep haveloze, vermagerde vrouwen, die daar met heel hun hart zongen- ze zongen om te overleven. Ook hier geldt wat Victor Frankl zegt: Eén ding kan de mens niet worden ontnomen: de allerlaatste menselijke vrijheid- de keuze onder alle omstandigheden zijn/haar eigen houding te bepalen, zijn/haar  eigen weg te kiezen. Dit deden deze vrouwen om bij henzelf en anderen de hoop levend te houden en deze niet te verliezen. Ook al leken de vooruitzichten uitzichtloos. En het effect, zowel op henzelf (het gaf energie!) als op de medekampbewoners, was ongelooflijk- het gaf nieuwe hoop, het gaf kracht, het raakte de diepste snaren.

Het Haarlemse vrouwenkoor Malle Babbe en ook andere vrouwenkoren over de hele wereld zingen nog steeds deze muziek. In 1985 is door de Nederlandse Televisie een documentaire uitgezonden met
de titel “De kracht van een lied”. Deze documentaire gaan we als na de pauze onderwerp bekijken tijdens de februari basisvergadering.
We luisteren nu naar Dvoraks Largo, gezongen door het vrouwenkoor Malle Babbe.

Muziek: Largo (uit Dvorak’s “Uit de Nieuwe Wereld” gezongen door vrouwenkoor Malle Babbe)

Collecte

Lied: Ubi caritus ...

Over: Verantwoordelijkheid en de zin van het leven

 Dat wij op aarde zijn ligt buiten onze eigen verantwoordelijkheid. Het waarom, kunnen alleen onze ouders beantwoorden. Bijna allemaal doen die heel erg hun best om ons naar vermogen, zoveel mogelijk positieve bagage mee te geven. Zo groeien wij van volledige afhankelijkheid naar zelfstandigheid.

Op de vraag naar de zin van leven kun je dan ook een even simpel antwoord geven als de vraag zelf is nl.: als je er dan toch bent, maak er wat van, of voorzichtiger gezegd: probeer er wat van te maken. Hendrik Groen laat zien dat dat ook op hoge leeftijd nog heel goed kan. Maar zo simpel is het meestal niet.

Als het leven een bedoeling heeft, dan hoort daar naast genieten en geluk ook verdriet en lijden tot en met sterven bij, zoals Victor Frankl zegt. Daar zitten heel veel elementen over verantwoordelijkheid in.

De groei van volledige afhankelijkheid naar zelfstandigheid verloopt voor iedereen weer anders. Ik ben geen psycholoog, dus ik waag me niet aan uitleg of verklaringen, maar ik durf wel te zeggen dat de een stevigere schouders meekrijgt en meer bagage dan de ander en dat de een een gemakkelijkere levensloop heeft dan een ander. Voor de een de rode loper en voor de ander een moeizaam bergpad, maar wel dragen ze beiden een rugzak vol verantwoordelijkheid.

Verantwoordelijkheid is een begrip dat nogal gemakkelijk wordt gebruikt en zeker als dat niet voor jezelf, maar voor anderen is bedoeld. Ik bedoel nu echter de verantwoordelijkheid voor je eigen handelen en de betekenis daarvan voor je naasten. Als je erg egoïstisch bent, heb je daar misschien weinig boodschap aan, maar met wat sociale voelhoorns houd je daar serieus rekening mee. Sterker nog het is bepalend voor je handelen. Dit geeft zin aan je leven, het zorgt voor verbinding met anderen en dat is prachtig.

Hoe ontwikkel je verantwoordelijkheid en waar haal je de bagage vandaan? Dat vraag ik mezelf soms af. Voor je geboorte voel en hoor je van alles waarschijnlijk zonder er iets van te begrijpen. Direct daarna komen allerlei mensen je bewonderen met rare geluiden en grimassen, in de hoop dat je reageert. Als je dat doet levert dat veel plezier op. Daar begint dat proces.

Als je in een warm, sociaal nest wordt geboren is dat een pré. Kom je in een materialistisch, orthodox religieus, crimineel, instabiel nest, in een oorlogsgebied of hongergebied ter wereld, zal dat invloed hebben op je ontwikkeling van verantwoordelijkheid. Groei je op in een harmonieuze of een repressieve structuur. Religies en dictatoriale regimes (ook van ouders) hebben als kenmerk dat eigen verantwoordelijkheid vervangen is door gehoorzaamheid. Uit eigen ervaring. leidt dat tot onderdanigheid, opstandigheid of verwijdering.

Ik vind dat verantwoordelijkheid ook een erg vaag begrip is. Het is een verzamelwoord, dat vaak erg slordig wordt gebruik. Ergens verantwoordelijk voor zijn betekent dat je rekenschap moet kunnen geven over je handelen. Dat lijkt mij moeilijker als je een plofkraak hebt gepleegd, dan wanneer je de belofte vergeten bent om boodschappen voor de buren mee te brengen.

Een beetje zelfonderzoek van je eigen invulling van verantwoordelijkheid in relatie tot de zin van het leven kan heel interessant zijn. Je verbinden met anderen vormt dan de kern en dat is voor iedereen weer anders.

Premier Rutte heeft verantwoordelijkheden die ik niet heb. Gelukkig maar. Ik heb mijn verantwoordelijkheid als partner, als ouder en naar mijn naasten. Die is in de loop van de jaren ook flink gewijzigd. En er invulling aan geven, lukt ook nog maar eens gedeeltelijk. Bij de katholieken kun je daarover biechten. Dat is op zich een mooi ritueel dat je helpt om het daarna beter te gaan doen. Maar biechten is eigenlijk alleen een manier van diagnose stellen en nog geen geneesmiddel. Je moet het uiteindelijk echt zelf doen, ook onder barre omstandigheden zoals Viktor Frankl zegt.

Lied: Wij mensen blijven dromen ...

Zegenbede

Jij weet het, mijn kind
echt goed gelovig ben ik niet
maar daarom kan ik je nog wel toewensen
dat je wat hebt aan Gods woorden.
Dat je daarop kan rekenen als je steun nodig hebt.
Dat je daarin kan schuilen als je onderdak zoekt.
Dat het je helpt vertrouwen te vinden.
Dat het je bijlicht door tunnels heen.
Dat je richting vindt, als je de weg niet weet,
zodat hij nabij is, als jij ver bent.
God geve je vrede, voortdurend en in ieder opzicht.
Zoiets bedoel ik,
bij wijze van spreken,
ongeveer...

Deze viering werd voorbereid door
Paul en Cunie, Joop en Corrie en Frits..