Lucas een joodse mysticus?

K a r e l   T u k

De auteur van het derde evangelie heeft niet zelf zijn naam aan dit bijbelboek verbonden. Sinds het geschrift omstreeks het eind van de eerste eeuw werd opgesteld, heeft het ongeveer een eeuw een anoniem bestaan geleid. 
Pas aan het eind van de tweede eeuw wordt het voor het eerst met de naam Lucas of Lukas, een reisgenoot van Paulus, in verband gebracht. In enkele brieven van Paulus wordt deze Lucas genoemd, die 'niet besneden' is. Deze toevoeging onderscheidt hem van de joden in het gezelschap van Paulus, die immers wel besneden zijn. De vraag is nu of het bijbelboek Lucas geschreven kan zijn door een tot het Christendom bekeerde Griek. 
Mijn antwoord op deze vraag is, dat dit zeer onwaarschijnlijk is. Uit zijn geschrift valt namelijk af te leiden (zie ook mijn boek Voor Ogen Verborgen) dat de schrijver een joodse mysticus geweest zal zijn. Hieronder geef ik enige argumenten daarvoor. 

De eerste gemeente.

Jezus en zijn leerlingen waren joden en de eerste gemeenten van Jezus' volgelingen maakten deel uit van het jodendom. Lucas schenkt aan het naleven van de wet veel aandacht door vanaf de kinderjaren van Jezus tot aan zijn verschijningen na zijn opstanding dit uitdrukkelijk te noemen. Ook geeft hij Jeruzalem en de tempel een belangrijke plaats, door zijn boek daarmee te beginnen en te eindigen. Van een auteur die in de joodse traditie wil staan, is zo'n voorstelling van zaken te verwachten. 
De joodse identiteit van het christendom kwam onder druk te staan toen Paulus ervoor pleitte, onder meer in zijn brief aan de Galaten, dat christenen niet besneden behoefden te worden en niet volgens de voorschriften van de wet van Mozes behoefden te leven. In dit 'wetsvrije christendom' was geen plaats voor de tempel en Jeruzalem en ook niet voor de volgelingen van Jezus die de joodse leefwijze en hun jood-zijn niet wilden verloochenen. 
Het is dan onwaarschijnlijk dat een onbesneden Griek uit het reisgezelschap van Paulus aan zaken als de besnijdenis en andere voorschriften uit de wet, Jeruzalem en de tempel aldaar, die belangrijke plaats zou geven die de auteur van het boek Lucas eraan toekent. Dit is een sterk argument voor de veronderstelling dat de schrijver een jood geweest zal zijn.

De evidentie van de Joodse mystiek.

Een serie gelijkenissen in Lucas 14-16 wortelt onmiskenbaar in de Joodse mystiek. Door Lucas gebruikte karakteristieke begrippen uit de joodse mystiek zijn immers te talrijk en te specifiek om toevallig te kunnen zijn. Aangezien de mystieke overlevering slechts bekend geweest is in besloten Joodse kringen is het onwaarschijnlijk dat een niet-jood tot deze kringen toegang heeft gehad om over deze kennis te kunnen beschikken. 
Daarenboven blijkt Lucas de techniek van de numerieke compositie, de literaire basis van veel Psalmen en van verhalen uit het Oude Testament, veelvuldig in zijn geschrift te hebben toegepast. Het is onwaarschijnlijk dat een Griek zo goed thuis is geweest in de Hebreeuwse letterkunde dat hij op zo'n literair hoogstaande manier een literaire techniek uit het Hebreeuws in de Griekse taal heeft kunnen toepassen.
Over de uitzonderlijke taalvaardigheid van de onbekende auteur(s) van het bijbelboek 'Lucas' bestaat geen verschil van mening. Hij geeft er blijk van de joodse geschriften door en door te kennen. Zijn beschrijving van verhalen met een joodse achtergrond wordt vaak gekenmerkt door een uitgesproken Hebreeuws taaleigen. Lucas' taal is het best te verklaren als we ervan uit gaan dat hij een ontwikkelde diasporajood is geweest. (Will J. Barnard)

Er gaan tegenwoordig meer stemmen op die een relatie leggen tussen wat er in de evangeliën geschreven staat en mystiek. Zo schrijft de emeritus hoogleraar kerkgeschiedenis van de TU van Kampen, Dr. A. Jelsma, in: Mystiek, een verkenning van de christelijke mystiek: 'Ook in zijn gelijkenissen liet Jezus zich als mysticus kennen. Het verhaal over de schat in de akker en dat over de parel van grote waarde, in Matteüs 13, kunnen alleen door een mysticus bedacht zijn. Er valt over Jezus meer te zeggen. Maar het helpt wel om hem ook als mysticus te zien'.