Heilige natuur

 

Welkom en mededelingen

De schikking van de bloemen symboliseert de achteruitgang van de natuur in de vorm van de kale takken. De witte bloemen staan symbool voor de hoop op verbetering. Hoop in de betekenis van: Hoop is dat wat je vandaag doet: je inzetten voor het goede, ongeacht of dat op de schaal van het wereldgebeuren iets oplevert.

We hebben een cartoon op de voorkant van de liturgie gezet. Die spreekt voor zichzelf. Je zou kunnen zeggen dat een deel van de bevolking op die manier kijkt naar het probleem van de achteruitgang van de bio-diversiteit en de achteruitgang van de natuur in zijn algemeenheid. In onze kring is deze problematiek al op verschillende manieren aan de orde geweest.

Bij het aansteken van de kaarsen: derde zondag van de Veertigdagentijd, een tijd van matiging en inkeer, op weg naar vernieuwing van het leven, door de dood heen.

Zingen: Uit vuur en ijzer

Inleiding op het thema

Het thema is vandaag ‘de heiligheid van de natuur’. Je hoeft hier in Apeldoorn maar een paar straten uit om je te bekleden met de grootsheid van de Veluwse bossen en heides. Maar hoe kom je uit een crisis, zo groot dat hij uiteindelijk alle leven op aarde bedreigt? Kunnen wij nog op tijd veranderen: terug naar de natuur, naar een duurzame samenleving?

Nieuwe goden

Ik lees nu een gedicht van Jan Terlouw. Je zou kunnen zeggen, dat is een cartoon in dichtvorm.

Nieuwe goden.

Planeet, je bent er uitsluitend om ons te dienen.
Al die miljoenen creaties zijn er voor mij.
Gassen en steenkool en olie
zijn er om ons te verwarmen.
Koolhydraten en vetten
zijn er om ons mee te voeden.
Dat, en de eiwitten, levende cellen,
de eigenaren zijn wij.

Aarde, je rijkdommen blijven een bron van verbazing
Zo onuitputtelijk, zo buigzaam, zo prachtig, zo sterk.
Nieuwe dingen maken
lijkt geen moeite te kosten voor de natuur,
met zijn groeikracht en kunstige kringloop.
Allemaal voor ons, superieuren, de mensen,
de kroon op het werk.

Door ons geweldig analyserend vermogen
komen al je geheimen geleidelijk aan bod.
Nu we beter en beter
al je processen begrijpen,
nu je wetten zich langzaam
voor onze ogen ontvouwen,
zijn we in staat om dat allemaal dienstbaar te maken
aan ons genot.

Jan Terlouw

Zingen: Deze wereld omgekeerd

Groene theologie en inclusief denken

We zijn het er denk ik inmiddels allemaal wel over eens dat de ecologische crisis vraagt om een herbezinning in denken, doen en geloven.

In haar boek ‘Groene Theologie’ stelt Trees van Montfoort dat we in onze moderne westerse cultuur mensen te centraal zijn gaan stellen (antropocentrisme) en dat we te veel van techniek en van economische groei verwachten. Als de theologie, dus de reflectie vanuit geloof, zich niet beperkt tot de relatie tussen God en mensen, wordt ze veel relevanter. Dan durft ze weer te spreken over de hele werkelijkheid, stelt Trees.

Zij denkt dus niet dat de ecologische crisis vanzelf wordt bestreden door meer en betere milieuvriendelijke producten en diensten op de markt te brengen. Een uitweg uit de ecologische crisis binnen het huidige kapitalistische systeem, dat gebaseerd is op groei, vindt zij maar moeilijk denkbaar.

Ze haalt historicus Lynn White aan, die het westerse christendom al in 1967 de meest antropocentrische religie noemde die de wereld gekend heeft, en die stelt ‘dat het christendom het mede mogelijk maakte om de natuur te uit te buiten, onverschillig voor de gevoelens van natuurlijke objecten’.

Ook citeert ze filosoof / kunstenaar Timothy Morton. Volgens hem is er zich al een verschuiving in de werkelijkheidsbeleving aan het voltrekken, omdat we ons door de ecologische crisis ‘bewust worden van zowel onze schuld als onze kwetsbaarheid’. Net als alle andere wezens kunnen we de wereld alleen maar begrijpen op onze eigen beperkte manier. Dat drukt hij uit in zgn. hyperobjects.

We moeten de fantasie opgeven dat we boven andere wezens staan en de aarde kunnen beheersen, concludeert hij: ‘dan zal onze relatie met de ander / het andere veranderen van exploitatie door wetenschap naar solidariteit in onwetendheid.’

Beide stellingen gaan Trees van Montfoort wat ver, wel vindt ze de veronderstelling dat mensen de wereld volledig onder controle kunnen krijgen door middel van technologie en dat de wereld het materiaal is voor technische bewerking door de mens, een gevaarlijke illusie, die ze als een belangrijk deel van het probleem ziet.

De markteconomie speelt daarbij volgens haar een cruciale rol. Daarover zegt ze: ‘Het idee is dat het mechanisme van vraag en aanbod zorgt voor een optimale prijs en een optimale verdeling van goederen en dus uiteindelijk aan iedereen ten goede zou komen. Maar de vraag wie in feite profiteert van dit economisch systeem en of de aarde de last kan dragen, is geen onderdeel van deze economische theorie.’

En twee pagina’s verder lees ik: ‘Als economie er is om de schaarse middelen te verdelen, dan moet de vraag gesteld worden wat een rechtvaardige verdeling is en wat genoeg is.’

Ook het Patriarchaat en het kolonialisme ziet ze als oorzaak van de crisis: ‘Het idee dat beschaafde rationele mannen mogen heersen over vrouwen, over de natuur en over niet-westerse volken – de zgn. ‘wilden’– zit diep in onze cultuur’ Dat herinnerde mij meteen aan de toespraak van indianenopperhoofd Seattle, waar we straks nog uit citeren.

En over de rol van de taal zegt ze: ‘Omdat natuur zo’n veelduidig en verwarrend begrip is, lijkt het me de beste oplossing om het niet meer te gebruiken.’ Is natuur een verwarrend begrip? Kan je het dus beter over milieu, duurzaamheid of ecologie hebben?
Ik denk zelf dat het nog veel verder gaat. Voor mij is deze uitspraak van Eco-theoloog Thomas Berry in zijn klassieker ‘The Dream of the Earth’ fundamenteel: “Onze uitdaging is om een geheel nieuwe taal te scheppen, zelfs een nieuw begrip van wat het is om mens te zijn. Om niet alleen de nationale beperkingen te overstijgen, maar zelfs de isolatie van onze soort, om op te gaan in de grotere gemeenschap van levende wezens. Dat brengt een compleet nieuwe waarneming van de werkelijkheid en van waarden met zich mee”.
Die nieuwe waarneming van de werkelijkheid en van waarden ben ik al jaren aan het uitwerken en beschrijven aan de hand van de metafoor van ‘Het Grote Lichaam’.

Ook Trees v. Montfoort vindt dat ‘een relevante theologie over de hele werkelijkheid gaat, dus ook over dieren en planten en economische structuren, in relatie tot God’. En dat een theologie die haar uiterste best doet voor moderne mensen begrijpelijk te zijn, het risico loopt dat ze zich zozeer aanpast aan de tijdgeest dat ze niets meer te zeggen heeft.’

Ik zie het zoals Bruno Latour heeft geschreven: “We leven niet óp de aarde, maar we leven bínnen de kritische zone, het kleine membraan van gas, die de dode steen onder onze voeten scheidt van de eeuwige leegte.

Binnen dit systeem zijn wij een handelend wezen onder miljarden andere handelende wezens, dat zijn plaats zal moeten vinden in het grote geheel.” Dat is een filosofische revolutie, denk ik. Het is ook een wetenschappelijke revolutie: het denken in een systeem en in processen, in plaats van in zijnden en zijnseenheden.

We realiseren ons sinds kort bijvoorbeeld dat een woud niet gewoon tien miljoen bomen is, maar een organisme dat zelf handelt, communiceert, substantie uitwisselt et cetera. Dit systemische denken heeft ook invloed op ons mensbeeld. Wij gaan onszelf dan steeds meer zien als een knooppunt in een proces dat voortdurend verandert en voortgaat. Onze visie op de wereld en onze plaats daarin verandert dan, een wending die nog groter en ingrijpender zal blijken dan de copernicaanse revolutie.

Dat betekent ook het einde van het theologische idee, overgenomen door de Verlichting, van de mens als een vrij en rationeel individu. Om deze wending te leren maken, is het denk ik nodig om te oefenen in het wisselen van perspectief: je zo volledig mogelijk open te stellen en in te leven in het perspectief van de ander/ het andere tegenover je. Waarmee we overigens weer eens terecht komen bij mijn leermeester Emmanuel Levinas.

Trees v. M. zegt daarover: ‘Om liefdevol om te gaan met de natuur, is het niet nodig op zoek te gaan naar een overweldigend landschap ver van huis. De eigen tuin, plantjes op het balkon, park in de buurt zijn veel belangrijker, want daar kun je een band mee opbouwen.’ Zo hebben Joke en ik afgelopen herfst bijvoorbeeld kennis gemaakt met de prachtigste, maar ook met de meest absurde paddestoelen, waaronder Myxomyceet Indet.

Zoals je ziet, is deze felgele schimmel bezig een struik te beklimmen. Dat doet zij/hij in het laatste levensstadium om een betere spreiding van sporen te bereiken. Een klimmende schimmel met intelligentie en oriëntatievermogen? Als dat onze menselijke superioriteit niet relativeert….

Trees zegt het zo: ‘Veel ecotheologen laten zien dat de mens onderdeel is van een groter geheel, schepsel onder de schepselen. De kroon op de schepping is niet de mens, maar de sabbat. Mensen worden op dezelfde dag geschapen als de dieren op aarde. En het voedsel dat de aarde opbrengt delen ze met de dieren. Zo schetsen ecotheologen het leven in zijn onderlinge samenhang en afhankelijkheid.’ Amen, oftewel: zo zij het.

Muziek: Nynke Laverman geeft de natuur een stem

Heilige Natuur

Heilige natuur is het onderwerp van deze viering. Daarover zei Indianen opperhoofd Seattle tot de Amerikaanse kolonisten die zijn land wilden kopen het volgende:
“Wij zullen uw aanbod om ons land te kopen overwegen. Mochten wij besluiten het te aanvaarden, dan moet ik een voorwaarde stellen: de blanke man moet de dieren van dit land bejegenen als zijn broeders. Ik ben een wilde en kan een andere zienswijze niet begrijpen. Ik heb op de prairie duizenden bizons zien wegrotten die door de blanke man vanuit een rijdende trein neergeschoten waren. Ik ben een wilde en kan niet begrijpen dat het ijzeren paard met rook belangrijker kan zijn dan de bizon, die wij alleen maar doden om in leven te blijven. Wat is een mens zonder dieren? Als alle dieren verdwenen zouden zijn, zou de mens sterven aan een gevoel van grote verlatenheid. Want wat met de dieren gebeurt, gebeurt ook spoedig met de mens. Alles hangt samen.”

De mensheid en zeker de mensheid in onze westerse contreien is al eeuwen bezig de natuur naar zijn hand te zetten. Het begrip heilig en natuur komt niet overeen met onze manier van leven. Onze stijl is meer: de mens is de baas, de heerser over de natuur en alles staat tot zijn beschikking. We behandelen de dieren (vooral runderen, varkens en kippen) als productiemiddelen.
In onze tijd lopen we tegen de grenzen van deze manier van leven aan. We hoeven maar te kijken naar de hoge temperaturen, de bosbranden, het afsmelten van het poolijs.
We zullen dus ons waardesysteem moeten onderzoeken en veranderen.

In verschillende publicaties is naar voren gekomen dat vooral onze vleesconsumptie een te grote claim legt op het benutten van de mogelijkheden van onze aarde. Bioloog Monbiot stelt dat als de mensheid als geheel helemaal plantaardig zou eten, we een fractie van de te bebouwen grond nodig zouden hebben. De rest zou een weelde aan natuur kunnen geven met een grote verscheidenheid aan dieren. Dat lijkt me een utopie. Maar het kan wel richting geven aan ons denken. Waar de natuur haar gang mag gaan, resulteert dat vaak in overvloed en diversiteit.

Het begrip Heilige natuur wordt heel goed verwoord door de nieuwe hoogleraar natuurbeschermingsrecht Arie Trouwborst onlangs te lezen in dagblad Trouw.
Hij stelt: stel juridische grenzen aan de menselijke voetafdruk. De huidige diversiteitscrisis is door de mensen veroorzaakt en kan alleen worden bedwongen als we onszelf intomen. Er zijn transformatieve veranderingen nodig in alle geledingen van de samenleving, om de voetafdruk van landbouw, visserij, industrie, transport en andere bezigheden terug te brengen tot duurzame proporties. Bovendien moet de natuur simpelweg veel meer ruimte terug krijgen. Als het op intomen aankomt is het recht een instrument bij uitstek. Juridische maatregelen kunnen er voor zorgen dat onze collectieve voetafdruk binnen planetaire grenzen blijft.

De Amerikaanse president Nixon zei het een halve eeuw geleden zo: Wilde dieren en wilde plaatsen hebben een hoger bestaansrecht, dat men niet door de mens is gegeven en ook niet door hem kan worden weggenomen. De beste manier om hier invulling aan te geven is om de natuur als geheel veel ruimte terug te geven en daarnaast overal waar mensen en andere soorten het landschap delen een model van co-existentie toe te passen in plaats van overheersing en uitsluiting. Ook het erkennen van rechten van de natuur zou een manier kunnen zijn om hier gestalte aan te geven!

En dat het mogelijk is om de natuur beter haar gang te laten gaan, daarvan kwam ik een paar heel inspirerende voorbeelden tegen. In de Sahel, in Niger, een van de armste landen met een hoge bevolkingsdichtheid, laten kleine boeren steeds meer bomen op hun velden groeien. Niet door aanplanten, maar door spontaan opkomende bomen te verzorgen. In 30 jaar tijd hebben ze zo 250 miljoen bomen laten groeien, op 6 miljoen hectare, anderhalf keer Nederland. Bomen die positieve invloed hebben op bodemvruchtbaarheid, een ander microklimaat. Hierdoor is de graanproductie voldoende om 2,5 miljoen mensen te voeden!

Een ander hoopvol voorbeeld van de mogelijkheden die de natuur ons biedt gaat over het Griftpark in Utrecht, in de volksmond het Gifpark. Hier stond jarenlang een gasfabriek, een restproduct daarvan is koolteer. De bodem is tientallen meters diep vervuild. Technische maatregelen zijn peperduur en lossen het probleem niet wezenlijk op. Nu blijkt uit onderzoek dat bacteriën kunnen helpen dit probleem op te lossen. Het onderzoek richt zich nu op de mogelijkheden dit verder te stimuleren. Dus samenwerking met de natuur!

Zingen Het Groene Kerk Lied

Karen Armstrong, William Wordsworth en Lut de Block

In haar boek ‘De heilige natuur’ beschrijft Karen Armstrong hoe onze klimaatellende begon toen God uit de natuur verdween. Ze haalt de dichter William Wordsworth aan. Begin 19e eeuw al dichtte hij:

Er was een tijd dat weide, bos en beek
de aarde, alles wat ik zag
mij leek gekleed in hemels licht:
de glorie en de frisheid van een droom.

het is niet meer zoals het destijds was.
Waar ik mij ook keren mag,
bij nacht of dag,
de dingen die ik zag
zie ik niet meer.

Hij is zich nog steeds bewust van de schoonheid van de natuur, maar weet dat ‘de glorie en frisheid’ is verdwenen. Hoe moet dat dan voor ons, nu, twee eeuwen later zijn: kunnen wij nog weer echt leren zien en luisteren, in verwondering? Ons weer leren inleven in alle leven dat ons omringt en draagt, en in alle leven wat wij met ons meedragen? De Chinese filosofie en het Boeddhisme zeggen dat al wat ons omringt een eigen heilige kwaliteit bezit, waardoor we alles om ons heen moeten behandelen als onze gelijken, als vrienden. Empathie en compassie kunnen niet selectief zijn, haalt Armstrong de Boeddha aan. En dan biedt ze een mantra, een klein gebed, aan om dagelijks te bidden: ‘Laat alle wezens gelukkig zijn! Zwak of sterk, klein of groot, levend of nog ongeboren – moge ze allen volmaakt gelukkig zijn!.. Dat deed me denken aan een gedicht van Lut de Block:

Van alle dieren
de gelede, de potige,
de insecten, de mieren
heb ik het liefst
de vormeloze
de weke –
eencellig,
oneindig,
veelvormig.

Eenvoudig in hun liefde
die wiskunde lijkt;
delen door twee
is gelijk aan voortplanten,
is vermenigvuldigen.
Zo wil ik ook wel wiskunde.
Zo wil ik ook
de liefde.

Zingen Lied van een klein vogeltje

Hommage aan Greta Thunberg

Video Extinction Rebellion

Collecte voor de Stichting Zero Waste Apeldoorn

Stichting Zero Waste Apeldoorn bestaat uit een groep enthousiaste en gepassioneerde vrijwilligers en is voortgekomen uit het burgerinitiatief Zero Waste Apeldoorn, dat in samenwerking met de Gemeente Apeldoorn zich toelegt op het minimaliseren van de ecologische voetafdruk van inwoners en het voorkomen of verminderen van afval en verspilling. Dit draagt mede bij aan de gemeentelijke doelstellingen met betrekking tot circulariteit.
De visie van Zero Waste Apeldoorn is een circulaire gemeente waar afval niet bestaat.
De missie van Zero Waste Apeldoorn is om inwoners van de gemeente Apeldoorn te informeren over duurzame, beschikbare alternatieven en hen te activeren om (de eerste) stappen te zetten richting een duurzame, afvalvrije en verspilling vrije leefstijl en hen bewust te maken van het bestaan van duurzame initiatieven, activiteiten en ondernemingen in onze gemeente.

Zegen

Voor je weg wensen we je
dat al wat leeft met je gaat
de wind steeds in je rug is
de zon je gezicht verwarmt
en zachte buien je velden beregenen.
En dat de Levende je, heel je weg,
zal bewaren in de palm van Haar hand.

(vrij naar een oude Ierse pelgrimszegen)

 

Colofon

Bankrekening NL TRIO 0379 2542 15 t.n.v. Stichting OBA o.v.v. viering maart 2024