Een dwaze moeder in Israël
Het verhaal van Rispa

Welkom, mededelingen & de paaskaars wordt aangestoken

Zingen: Dit is een huis

Inleiding op de viering

Vanochtend roepen wij een van de onbekendste vrouwen uit de Bijbel in herinnering: Rispa.
Als eerste vertellen we het verhaal opnieuw. De Bijbeltekst is namelijk behoorlijk ingewikkeld, met allerlei details die de aandacht af zouden kunnen leiden van om wie het gaat: Rispa.
Daarna volgt het verhaal van Rispa en komt zijzelf aan het woord.
Dan vertellen we een vergelijkbaar verhaal: de Griekse tragedie Antigone. En kijken we waar de Griekse mythen verschillen van de Bijbelse verhalen.
Tenslotte kijken we naar vergelijkbare voorbeelden van ‘dwaze moeders’ in onze tijd. Door de eeuwen heen en nog steeds staan vrouwen op voor vrede en recht.

Zingen: Het lied van Rispa, couplet 1

Het Bijbelverhaal opnieuw verteld

Dit verhaal staat in het Bijbelboek 2 Samuel, hoofdstuk 21. Tijdens de regering van koning David heerst er drie jaar achtereen een hongersnood. David vraagt God naar het waarom en krijgt als antwoord: ‘Dat komt door de daden van je voorganger Saul, die duizenden Gibeonieten heeft vermoord’. David wil het goedmaken, om zo de hongersnood te doen stoppen, en vraagt aan de Gibeonieten: “Wat kan ik doen om het weer goed te maken met jullie?” Goud en zilver hoeven ze niet, hun prijs is veel hoger. Zij vragen hem om zeven zonen van Saul uit te leveren, zodat deze opgehangen kunnen worden. Onder de zeven zonen zijn twee zonen van een bijvrouw van Saul. Onthoud vooral de naam van deze vrouw, moeder van de twee zonen: Rispa.
De zeven worden tegelijk gedood en opgehangen op een berg, in het begin van de oogst van het gerst. Zij zullen ten prooi vallen aan vogels en wilde dieren, als niemand iets doet. Een hoogst oneervol einde. Dan staat Rispa op, beklimt de berg en spreidt een juten zak uit op de rotsen. Overdag verjaagt zij de aasgieren van de dode lichamen en ’s nachts de wilde dieren. Zo wendt zij het oneervolle lot van haar twee zonen en hun vijf halfbroers af. Hoe dit afloopt, hoor je straks van Rispa zelf.

Zingen: Het lied van Rispa, couplet 2 en 3

Het verhaal van Rispa

Vrouwen komen in de bijbel slechts sporadisch voor en vaak gaat het OVER hen, in plaats dat ze een stem en een eigen verhaal hebben.
Ik ben Rispa, de meest onbekende vrouw uit het oude testament. Ik vertel jullie mijn eigen heftige verhaal en geschiedenis. Als bijvrouw van koning Saul woonde ik aan het hof en kreeg twee zonen Armoni en Mefiboset, het waren lieve jongens en ik was trots op ze. Mijn verhaal begint met een hongersnood in ons land. Een hongersnood kwam niet zomaar, nee, het werd gezien als een straf van God. Wat was er aan de hand? Koning David liet nagaan wat de oorzaak zou kunnen zijn voor deze ramp. En wat bleek: Saul had destijds, als koning, een verbond gesloten met de Gibeonieten dat zij in het land mochten blijven wonen. Het land waar zij al jaren woonden. Maar hij, Saul, hield zich niet aan zijn woord en deed een poging om dat volk uit te roeien. Het kostte heel veel doden! Daarmee had Saul een bloedschuld op zich geladen die nog niet ongedaan was gemaakt.

David riep de leider van de Gibeonnieten bij zich en vroeg aan hen wat hij kon doen om verzoening te bewerkstelligen. Zij zeiden: geef ons 7 bloedverwanten van Saul want hij was het die zich niet aan zijn woord heeft gehouden. Het verzoek werd door David ingewilligd. Bloedwraak dus! En toen begon het afschuwelijkste, mijn 2 zonen en 5 kleinzonen van Saul werden vermoord, opgehangen hoog op de berg, ten aanschouwen van iedereen en ze bleven daar hangen. Ze mochten niet begraven worden. Onschuldige jonge mannen. Niemand bekommerde zich om hun lijken, Ze hingen daar ten prooi aan de wilde dieren en aasgieren.

Toen stond ik op. Ik was in zak en as en rende de berg op met een jute zak waarop ik kon zitten. Ik was in rouw en woedend om zoveel onrechtvaardigheid, onmenselijk was het, ik bleef de wacht houden! ‘s Nachts joeg ik de wilde dieren weg en overdag de aasgieren. Hoelang ik daar gezeten heb? Ik heb geen idee, achteraf zijn het vele maanden geweest. Gelukkig was ik niet alleen, vriendinnen steunden me en brachten me water en brood, ze troosten me en zeiden dat het goed was wat ik deed! Zonder hen had ik het niet overleefd! Ik kwam in verzet tegen de onmenselijkheid. Maar het duurde wel erg lang voor iemand vroeg: hoe gaat het toch met Rispa, die dwaze moeder? Iemand moet die vraag stellen zegt Remco Campert, daarmee begint het verzet en dan die vraag aan een ander stellen. En zo gebeurt. David onderneemt actie en de doden worden begraven. Aan mij schenkt hij geen aandacht.

Toen ontfermde God zich over het land en de hongersnood was voorbij, zo staat het geschreven. Dat was nadat er recht werd gedaan. Mijn verzet ging zonder woorden, maar Huub Oosterhuis heeft een prachtig lied geschreven waarin hij de stilzwijgende aanklacht van mij woorden geeft: We hebben het net gezongen: Jouw recht is slecht koning, ik zal op de bergen gaan. Ik zal de gieren van de hemel, de jakhalzen van de aarde, verslaan. Ik zal mijn doden redden van hun tanden, hun lijken uit jouw handen, koning. Ik zal jou weerstaan.

Zingen: Onze Vader Verborgen

Over Antigone en burgerlijke ongehoorzaamheid

Belangrijke verhalen staan nooit alleen. Er is een opmerkelijke gelijkenis tussen het Hebreeuwse verhaal van Rispa en de Griekse tragedie van Antigone. Ik kan me voorstellen dat niet iedereen de mythe van Antigone direct paraat heeft. Daarom volgt hier een korte samenvatting. Antigone is de dochter van Oedipus, van het gelijknamige Oedipuscomplex. Haar naam betekent ‘zij die geboren is om tegen te werken’. Hoe toepasselijk deze naam is, zal snel blijken. Antigone heeft twee broers. Als de ene broer Eteokles na een jaar weigert om, zoals afgesproken, de troon aan zijn broer Polyneikes te geven, valt Polyneikes met zijn handlangers de stad Thebe aan. Beide broers sneuvelen op het slagveld. De nieuwe koning Kreon verbiedt dat Polynikes begraven mag worden. Antigone overtreedt dat gebod door zand te strooien over het stoffelijk overschot van haar broer. Kreon bepaalt dat Antigone levend begraven moet worden, als voorbeeld dat de straf voor verraad zich uitstrekt tot na de dood. Voordat het vonnis wordt uitgevoerd, verhangt Antigone zich.

Rispa en Antigone zijn twee vrouwen, die een verbod van hogerhand negeren en doen wat rechtvaardig is: eer bewijzen aan de doden. Het is interessant om ook naar de verschillen te kijken. Hierbij helpt rabbijn Jonathan Sacks. Hij wijst op het beslissende verschil tussen de Griekse tragedies en de verhalen uit de Joodse traditie. Antigone overleeft haar dappere daad niet, Rispa wel. Dat kan niet anders, een Griekse tragedie heeft onherroepelijk een noodlottig verloop. Het tragische einde is onafwendbaar, wat de personen in het verhaal ook doen of laten. Het moet zo zijn. Koning Kreon had ook kunnen afzien van het doodvonnis van Antigone. Dat deed hij niet. Antigone ziet geen andere uitweg dan een zelfgekozen dood. Dat was niet nodig, omdat even daarna koning Kreon tot inkeer komt. Te laat. Rispa daarentegen kiest het leven, geheel in de stijl van het Joodse denken.

Jonathan Sacks meet de verschillen tussen tragedie en Bijbelverhaal breed uit. In de Hebreeuwse verhalen bepaalt niet het noodlot het verloop en einde van het verhaal, maar de manier waarop mensen reageren op de ontwikkelingen. Keuze in plaats van noodlot. Open in plaats van gesloten. Leven in plaats van dood.

Dat brengt mij op een ander thema. Het verhaal over Antigone wordt gezien als een eerste voorbeeld van burgerlijke ongehoorzaamheid. Datzelfde kan gelden voor het verhaal van Rispa, al is het veel minder bekend. De term ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ is gemunt door de Amerikaanse filosoof Henry David Thoreau. In 1849 omschrijft hij burgerlijke ongehoorzaamheid als het gegronde verzet van een individu tegen een onrechtvaardige regering. Thoreaus boek wordt een inspiratie voor latere vormen van geweldloos verzet. Zijn gedachtengoed is van invloed op onder andere Tolstoj, Gandhi en Martin Luther King.

Iedere burger heeft recht op verzet en kan dat recht uitoefenen, zolang het geweldloos is, zolang het verzet in volle openbaarheid wordt uitgeoefend (laat je bivakmuts thuis) en zolang degene die zich verzet bereid is de consequenties van zijn of haar daad te dragen. Daarmee wordt burgerlijke ongehoorzaamheid bepaald geen risicoloze strategie. Ook in onze tijd zijn de verhalen van Rispa en Antigone, en de beweging van burgerlijke ongehoorzaamheid, actueel. Wij hebben het recht om ons te verzetten tegen de koningen van onze tijd. Tegen het heersende verhaal dat bewapening en oorlog onafwendbaar zijn. Tegen de doorgaande aantasting van onze wereld door klimaatverandering. Tegen de schending van mensenrechten. Tegen het geweld dat vrouwen treft. Tegen ‘het strengste asielbeleid ooit’. Tegen de macht van het kapitaal.
Dat hoeft niet per se door op een kleedje op een winderige bergtop te gaan zitten (al mag dat wel). Het kan ook door protest aan te tekenen, rechtszaken mee mogelijk te maken, een maandenlange kerkdienst te organiseren, mee te demonstreren of te blokkeren, te weigeren te geloven in het dominante verhaal, of door vele daden van liefde, medemenselijkheid en compassie.

Muziek: Herman van Veen / Signalen

Dwaze moeders vandaag

Israël – Palestina
In 2017 zijn meer dan 5000 Israëlische en Palestijnse vrouwen door de woestijn van Israël naar de Jordaanoever gelopen. Met de wandeling wilden ze hun politieke leiders duidelijk maken dat ze vrede moeten sluiten. Onder hen zijn vrouwen van rechtse partijen, linkse partijen, Joden en Arabieren, vrouwen uit steden en van het platteland. Samen hebben ze besloten dat ze de volgende oorlog willen voorkomen. Ze liepen in het wit gekleed door woestijngebieden en over dorre heuvels. Ze vormden een lang lint en eindigden hun tocht bij een tent aan de oevers van de Jordaan. Na de vredesbijeenkomst op de Jordaanoever vervolgden de vrouwen hun tocht richting Jeruzalem. In Jeruzalem, de Israëlische hoofdstad, demonstreerden in totaal zo’n 30.000 mensen voor vrede.

Oorlog Rusland – Oekraïne
De Oekraïense vrijwilligersorganisatie Platsdarm bergt lichamen aan het front. Terwijl de strijdende krachten het landschap verwoesten, verzamelt het team de overblijfselen van degenen die in de strijd zijn omgekomen. Overleden Russen worden uiteindelijk teruggebracht naar hun land. Oekraïners gaan terug naar hun rouwende families. De leider, Yukov, zegt: We zijn allemaal mensen. We maken geen onderscheid tussen Russen en Oekraïners in de manier waarop we hen behandelen. Als de Russen zouden zien hoe we hun dode soldaten behandelen, zou deze oorlog morgen waarschijnlijk afgelopen zijn. Iedere ziel in deze oorlog moet naar huis worden gebracht. Moeders hebben dezelfde pijn.
In Den Haag wordt al bijna 3 jaar gedemonstreerd bij de Russische ambassade. Mijn zus doet daar ook aan mee, samen met 170 vrijwilligers. De “Vlaggenwacht Den Haag” is zeven dagen per week. Er staan daar dan mensen van 08.00 tot 18.00 uur bij een grote Oekraïense vlag. De vlag is 20 meter lang en 2 meter hoog. Men is vast besloten om niet op te geven, maar vol te houden totdat de oorlog in Oekraïne is beëindigd.

Parijs 2024
Gisèle Pelicot is een Franse vrouw, die in een periode van negen jaar, tussen 2011 en 2020, meerdere keren heimelijk gedrogeerd en verkracht werd door haar man en 50 andere mannen. Toen al deze mannen terecht stonden, zag Gisèle af van haar recht op anonimiteit en recht op een proces achter gesloten deuren. Ze zei: Toon de filmpjes maar. Laat iedereen maar zien wat mij aangedaan is. Ìk hoef mij niet te schamen, die mannen moeten zich schamen. Het proces trok wereldwijde media-aandacht. Gisèles moed en vastberadenheid om namens alle slachtoffers van aanranding en verkrachting op te komen, leverde haar brede en internationale steun en bewondering op. Haar ex-man kreeg de maximale straf van 20 jaar en de andere veroordeelde mannen straffen van 3 tot 15 jaar.
In een toespraak na het proces verklaarde Gisèle: Toen ik op 2 december begon, wilde ik ervoor zorgen dat de maatschappij daadwerkelijk kon zien wat er gebeurde en ik heb nooit spijt gehad van deze beslissing. Ik heb nu vertrouwen in ons vermogen om gezamenlijk een toekomst te creëren waarin vrouwen en mannen, in harmonie, met respect en wederzijds begrip samen kunnen leven.

Kees zingt Met vrouwen veel meer mens

‘Kijk daar hangt een appel, kijk daar staat een vrouw
Een slingerende slang zegt: je krijgt geen berouw
Een hapje te nemen, dat kan heus geen kwaad
’t Wordt tijd dat je voortaan je eigen weg gaat
Je hebt toch hersenen van God gekregen
Je maakt je eigen keuzes en niemand houdt je tegen
Je bent een vrije vrouw, dus neem nu de beslissing
‘t Hapje appel is voor jou
Met vrouwen, met vrouwen, met vrouwen veel meer mens
Met vrouwen, met vrouwen, met vrouwen veel meer mens

Kijk daar heb je Sara, vrouw van Abraham
Nog nooit gebaard totdat het er van kwam
En dat was een wonder, want zij was al oud
En had heel haar leven op de Heere vertrouwd
Toen kwamen er drie gasten bij haar eten
En wie dat waren zullen we nooit weten
Wie had dit ooit gedacht?
Ze baart haar eerste zoon en noemt hem Isaac, hij lacht

Farao zegt: alle Joodse jongens dood
Maar twee dappere dames zijn redsters in nood
Zij zijn beide vroedvrouw, verzinnen een list
En voor het geval je hun naam nog niet wist
De een heet Sifra en de ander Pua
Ze liegen tegen farao, koelbloedig, zonder poeha
Twee vrouwen in verzet
Zo worden joodse jongetjes van ’n wisse dood gered

Kijk, daar heb je Rispa, moeder in de rouw
Van twee dode zonen, maar een dappere vrouw
Want zij klimt de berg op, en houdt er de wacht
Verjaagt er de dieren, bij dag en bij nacht
Tot David eindelijk voor haar zal zwichten
De mannen zal begraven, voldoen zal aan zijn plichten
Standvastig, onbevreesd
Is Rispa zo een sterke vrouw in Israël geweest

IJverige Martha, altijd in de weer
Zus van Maria, bij wie op een keer
Jezus kwam eten en dat was een eer
Tot Martha ineens zei: ik doe het niet meer!
Ik sta hier maar te zweten en te sloven
De pannen op het vuur, de broden in de oven
Kijk wie daar rustig zit:
Het is toch bidt en werk, Maria, en niet enkel bidt

Vrouwen in de Bijbel, vrouwen in Iran
Tonen ons dat ’t wel degelijk kan
Niet langer berusten in een droevig bestaan
Maar moedig verrijzen, je eigen weg gaan,
Dan vechten ze voor vrouwen, vrijheid, leven
Voor wat ze door de eeuwen te weinig is gegeven:
Een menselijk bestaan
De sluiers af, het hoofd omhoog, een lange weg te gaan

Collecte voor Stichting Da Capo

Zingen: Dat een nieuwe wereld komen zal

De zegen mee

Als mensenrechten met voeten worden getreden
Als de toekomst van de aarde op het spel staat
Als oorlog en geweld het dreigen te winnen
Ga dan als een zalm / tegen de stroom in
met alle razernij / van je woede.
Wanhoop niet, het water zal stenen breken.

De collecte voor Stichting Da Capo
Bankrekening NL17 TRIO 0379 2541 15 t.n.v. Stichting OBA