Thema Mededogen en herdenken

 

Gedeelte van het Adagio uit de Gran Partita van W.A. Mozart

Welkom en inleiding

Welkom iedereen. Welkom ook aan onze gasten, die vandaag speciaal voor de herdenking zijn meegekomen. In deze viering die volgt op Allerzielen herdenken wij allemaal onze doden. We herdenken de overledenen uit onze basisgemeente en we herdenken degenen die in ons leven buiten de basis zijn gestorven: misschien onze partners, ouders, broers en zussen, kinderen, vrienden, collega’s, buren…

In Genesis 1 wordt verteld over God, die de hemel en aarde en alles wat er leeft, geschapen heeft. Vele keren staat er: ‘En God zag dat het goed was.’ Nadat God de mens geschapen heeft, staat er zelfs: het was heel goed.

Waarschijnlijk ben je het daar niet iedere dag van je leven mee eens. Misschien in theorie nog wel, maar in de praktijk van alledag komen we vaak voor moeilijkheden en verliezen te staan. Dit spanningsveld werd door de dichteres Vasalis mooi verwoord in een gedichtje, waarin zij een lieflijk beeld schetst van een zomerwei waar in de ochtendvroegte een vlindertje rondvliegt. Dan verzucht zij plotseling en met klem: Heer, had het hierbij maar gelaten.

Ja, hoe rijmen we het goede van de schepping met onze eigen sterfelijkheid? Hoe rijmen we dit met de pijn als iemand van wie we zielsveel houden, komt te overlijden?
Daarover willen we in het eerste gedeelte iets zeggen, waarbij het thema van mededogen naar voren komt.

In het tweede gedeelte zullen we het kaarsjesritueel doen, waarmee we degenen gedenken die zo belangrijk voor ons waren, toen zij nog tijd van leven hadden.

Kaars aansteken

Zingen: Welkom voor jou

Mededelingen

Collecte voor de Sheltersuit Foundation

Wij houden vandaag de collecte voor de Sheltersuit Foundation uit Enschede. Deze organisatie helpt zowel mensen in rampgebieden als vluchtelingen en andere daklozen met het verstrekken van sheltersuits. Een sheltersuit is een wind- en waterdicht jack met de mogelijkheid om er een slaapzak aan te bevestigen.
De sheltersuits worden gemaakt van oude tenten, oude slaapzakken en andere herbruikbare materialen. Door de samenwerking met lokale hulporganisaties voor daklozen en vluchtelingen, komen de sheltersuits bij de mensen die ze nodig hebben. Deze maand hoopt de stichting voldoende geld in te zamelen om 1000 sheltersuits te leveren aan de meest kwetsbare mensen in Libanon. Met onze collecte dragen wij daar als basisgemeente aan bij.

https://sheltersuit.com/nl/

Mededogen

Mededogen is het thema van de viering van vandaag. Mededogen, een veel omvattend begrip met een diepe betekenis. Compassie is een ander woord met voor mij dezelfde betekenis. Compassie, daar zit het woord passie in. Met passie iets doen, dat is alles wat je met overgave, met hart en ziel doet.
Maar passie is ook lijden en compassie is dan mede-lijden. Niet in de zin van iemand zielig vinden of grenzeloos met de ander medelijden, maar mede-voelen met het lijden van een ander zonder het zelf over te nemen, zonder het in te lijven. Mede-lijden, met hart en ziel, met huid en haar.
Net zoals liefde pas echt liefde is als hij onvoorwaardelijk is, geldt dat ook voor compassie.
Kris Gelaude brengt het in haar gedicht over liefhebben prachtig onder worden:

Liefhebben
is beschutten
zonder vast te houden
ruimte scheppen
in tijd en eeuwigheid.

Compassie met je eigen lijden helpt ook om van jezelf te houden en om te beseffen dat lijden ook leven is en dat te aanvaarden.

Karen Armstrong was de initiatiefnemer van het handvest voor compassie. De kern van het handvest is:
Wat gij niet wilt wat u geschiedt doe dat ook een ander niet.
Zij ziet compassie als het mee-voelen met de ander, je hart voor de medemens openen.

Bij de lancering van het handvest voor compassie zegt Herman Wijffels het volgende:
We staan voor een volgende beschavingsopdracht.
Na de fase van werken aan emancipatie,
het ontwikkelen van de individualiteit,
gaat het nu om het verbinden van individualiteit
met verantwoordelijkheid nemen voor het geheel.
Compassie is daarvoor een onmisbaar ingrediënt.
Als dat zou lukken, wat zou de wereld er dan mooi uitzien.

Catharina Visser zegt het mooi in het volgende gedicht.

Besef

niemand ontkomt eraan
jarenlang kunnen je dagen mild zijn
en leef je in de zachte bries
van kleine zorgen
en plotseling
stormen van pijn…
het leven is dansen
tussen licht en donker
tussen eb en vloed
daartussen ligt het besef
van het draaien der aarde

wie alleen maar langs kalme meren gaat
zal de vloed nooit ruiken
en het strand niet bewandelen
achter het terugwijkend getijde

maar zeg dat niet tegen
wie vecht in de branding
gooi dan een lijn uit

Dat wens ik jullie allemaal toe, de lijn uit te gooien naar iemand die een lijn nodig heeft en zo’n lijn te grijpen als je die zelf nodig hebt.

Zingen: Wie kan zeilen zonder wind

Wat doe je als je met lege handen staat?

Ik heb vele jaren zenmeditatie beoefend. Daarin wordt naast de zitmeditatie ook de beoefening van contemplatie op een koan toegepast. Een koan is een soort raadsel, dat met het logische verstand niet valt op te lossen. Het gaat erom dat er op een andere manier een kwartje valt. Dan kun je in de buurt van een antwoord komen.
Een voorbeeld van zo’n koan is de vraag: ‘Wanneer je absoluut niets meer kunt doen, wat doe je dan?’ Ik draag deze koan innerlijk al die jaren met me mee, want het komt in het leven nogal eens voor dat we absoluut niets meer kunnen doen, dat we hebben gedaan wat we konden, dat we dolgraag nog meer zouden willen doen zodat er iets in onze situatie zou veranderen, of in de situatie van een dierbaar iemand in onze omgeving, of verder van huis. Maar het uitgangspunt is dus dat er in ons bestaan veel situaties zijn waarin we met lege handen staan.
En wat doe je dan? Deze vraag uit het zenboeddhisme is heel praktisch. Geef je de kat een trap of reageer je je op een andere manier af? Of neem je een glas wijn of whisky? Of boek je een vakantie om maar vooral niet hier en nu te zijn? Of is er een wijzer en uiteindelijk bevredigender antwoord mogelijk? In de muziek, de beeldende kunst en in de literatuur zien we dat de diepste droefheid en mededogen kunnen samenkomen. Daarvan geef ik nu graag twee voorbeelden.

In mijn persoonlijke top 10 van boeken staat de titel ‘Onbepaald door het lot’ van de schrijver Imre Kertesz. Het is autobiografische fictie. De roman beschrijft de ervaringen van een 15-jarige jongen in de drie concentratiekampen waarin Imre Kertesz zelf, vanwege zijn Joodse afkomst, tijdens de 2e wereldoorlog gevangen zat.

Het boek kwam in Hongarije in 1975 uit. In het begin vond het geen grote weerklank, het werd te rauw gevonden. Pas 20 jaar later kwam de Nederlandse vertaling. Opeens sloeg het boek aan, wereldwijd, en nog een paar jaar later ontving Kertesz de Nobelprijs voor de literatuur.

Zoals je je wel kunt voorstellen, worden er in dit boek verschrikkelijke dingen beschreven. Maar tegelijkertijd is de hoofdpersoon, deze 15-jarige jongen, fel gekant tegen het idee dat hem iets is aangedaan. Daar wil hij het niet over hebben. Hij wil het hebben over wat hij ervaren heeft in dit leven met uitputting, angst, honger, het willen opgeven, het verlangen naar de dood, maar ook met vriendschap, hulp en zorgzaamheid. Hij wil zo precies mogelijk beschrijven wat zich in hem voorgedaan had in dat kampjaar. En doordat hij dit doet, alles tot in essentie beschrijft, raakt het een sterk gevoel van mededogen bij mij als lezer. Het is niet langer alleen maar verschrikkelijk, afschuwelijk, weerzinwekkend. Het is wat het is. En dat wat is, blijkt in de grond doortrokken van liefde.

Dit blijkt ook uit de schilderijen van Jopie Huisman. Soms schildert hij een vervallen schuur, of een op de grond gevallen dronken dorpsgenoot, andere keren een sloot of een bloeiende ribes. Hij schildert dat wat is. En hoe hij dat doet, bracht en brengt nog steeds mensen tot grote ontroering. Zijn werk toont een aanvaarding van het leven in al zijn gedaantes, zowel van de gelukkige momenten als van het lijden, en dat werkt troostend. Hij werkt heel precies en dringt door in het wezen van wat hij schildert. Daarom wordt hij wel de schilder van het mededogen genoemd.
Deze voorbeelden van Imre Kertesz en Jopie Huisman kunnen misschien voor ons een richtingaanwijzer zijn wanneer we ervaren dat we met lege handen staan. Juist wanneer we niets meer kunnen doén, gaat het erom dat we er zíjn, werkelijk verbonden met onszelf en met elkaar.

Zingen: Om mededogen

Over verlies

Gisteren 2 november Allerzielen. Vandaag, een dag later herdenken wij hier samen onze overleden dierbaren. Dat is een prachtig ritueel elk jaar weer. We zijn hier vandaag echter ook bij elkaar om elkaar steun en troost te geven en dat van elkaar te ontvangen.

Kennen jullie dat ook dat als je je in een onderwerp gaat verdiepen er spontaan allerlei informatie toestroomt uit het boek dat je net aan het lezen bent, uit recente tijdschriften, kranten en van de radio.
Een paar grepen uit de oogst.

In “de diepst verborgen herinneringen van de mens” van Mohamed Mbougar Sarr, las ik over een tweeling in Senegal waarvan er een naar Frankrijk vertrekt om in het Franse leger te gaan vechten.
Omdat de achterblijvende broer niets meer van hem hoort, concludeert hij na verloop van tijd dat zijn broer is overleden.
In zijn verdriet begint hij zichzelf vragen te stellen over de gedachten van zijn broer in zijn laatste momenten.
Heeft hij nog gedacht aan zijn keuze in het leven.
Heeft hij teruggedacht aan onze gezamenlijke kindertijd.
Heeft hij nog gedacht aan de stem van zijn moeder.
Heeft hij beseft dat hij aan het sterven was.

Op NPO klassiek hoorde ik “The sacred veil, de heilige sluier”. De tekst is van de Engelse dichter Charles Antony Silvestri geschreven n.a.v. van het overlijden van zijn vrouw. De muziek is gecomponeerd door zijn goede vriend Eric Whithacre. De tekst beschrijft in het eerste deel een sluier tussen de wereld van de levenden en die van de overledenen. Bij een overlijden wordt die sluier even zo dun dat er een kleine opening in verschijnt waardoor dierbaren uit beide werelden weer even dicht bij elkaar zijn.

Er zijn veel schrijvers die ontroerend mooi onder woorden kunnen brengen wat verlies van een dierbare met je doet. Denk aan Anna Enquist, P.F. Thomèse, en A.F.Th vd Heide en Jan Siebelink.

Wij blijven achter met vragen stellen over onze overleden dierbaren, ondanks dat we weten geen antwoorden te krijgen.
Bram Vermeulen zingt dat je pas echt dood bent als je bent vergeten.
In Dido en Aeneas van Henry Purcell vraagt Dido vòòr haar dood om haar vooral te blijven herinneren. Aan het einde van de viering gaan we luisteren naar die prachtige aria Remember me.

Gedeelte uit Mercy, Voices van Max Richter

Herdenken van de overledenen

When I am laid in earth (Remember me) uit de opera Dido en Aeneas van Henry Purcell

Zegenbede

Wij zegenen elkaar
opdat wij gaan van hier in vrede.
Opdat wij verbinding vinden,
van hart tot hart.
Opdat wij zien en gezien worden.
Opdat wij horen en gehoord worden.
Opdat wij raken en geraakt worden.
Amen

Tjibjé pajom (Dmytro Bortnianski)

 

Colofon:

Schilderij op de voorzijde liturgie: Sil van Oort

Sheltersuit Foundation
Bankrekening: NL82 RABO 0300 1350 09

De collecte voor: Sheltersuit Foundation
Bankrekening: NL17 TRIO 0379 2541 15 t.n.v. Stichting OBA