Geef de aarde door

Het gemeenschappelijke huis behoeden     

Welkom en mededelingen

Welkomstlied: Geef de aarde door – in hemelsnaam

Inleiding op het thema

Met de ruimtereizen van het Apollo-programma kwamen de eerste beelden vanuit de ruimte waarop de aarde volledig was te zien. William Anders, de astronaut die de foto had genomen, zei toen: “We kwamen hier heen om de maan te verkennen, maar het belangrijkste was dat we de aarde ontdekten”. Veel astronauten werden diep geraakt door de aanblik van de aarde vanuit de ruimte. Het veranderde velen van hen. Een van hen werd predikant, een ander ging met transcendente meditatie aan de slag en weer een ander richtte een instituut op voor onderzoek naar het menselijk bewustzijn.

In een beschrijving van zijn ervaring bij het zien van de aarde zei de astronaut Ron Garan: “Ik werd overstelpt door emotie en bewustzijn… Toen ik naar beneden naar de aarde keek – naar die prachtige, kwetsbare oase, dat eiland dat aan ons gegeven is en dat elk leven beschermt tegen de hardvochtigheid van de ruimte – overviel me een grote droefheid omdat de planeet ons beschermt tegen de hardvochtigheid van de ruimte, maar wij haar niet beschermen tegen onze hardvochtigheid. Dat iedereen weet dat we op de aarde leven, maar dat je pas begrijpt wat dat is als je haar verlaat”.

We kunnen niet allemaal de ruimte in om die prachtige, kwetsbare aarde van daaruit te aanschouwen, al lijken sommige miljardairs dat wel te geloven ten koste van weer extra veel milieuschade. Maar het is niet zo moeilijk om aan de hand van de inmiddels beschikbare foto’s ons er een duidelijk beeld van te vormen. En ons af te vragen: hoe is het mogelijk dat in die onmetelijke koude zwarte ruimte zo’n prachtige groenblauwe planeet bestaat met alle leven dat erop voorkomt? En ook: hoe is het mogelijk dat we ons daarvan zo weinig bewust zijn en ons daarnaar gedragen?

Blijkbaar zijn we het besef verloren dat we een integraal onderdeel zijn van de aarde. Dat zij onze moeder is – moeder aarde – waar wij een deel van zijn en die een deel is van onszelf, zoals het indianenopperhoofd Seattle het formuleerde. En hij vervolgde: “Een ding weten we zeker, de aarde behoort niet aan de mens, maar de mens behoort aan de aarde. De bloem onze zuster, het paard onze broeder, de lucht onze adem, het water ons bloed. Wij zijn mensen en niet meer dan dat, deze plek doet ons komen en gaan, zoals een moeder dat doet; zij geeft ons lichaam en neemt ons terug in haar schoot”.

In deze viering staan we stil bij onze verbinding met de aarde – of beter het ontbreken daarvan – en bij de vraag hoe die verbinding kan worden hersteld. Allerlei klimaataanpakken buitelen tegenwoordig over ons heen. Op zichzelf natuurlijk goed, want het besef dat er iets moet gebeuren lijkt nu eindelijk door te dringen. Maar ook gevaarlijk, want beseffen we wel echt wat er aan de hand is? Dat we er niet zijn met innovatie en nieuwe technologie, energietransitie, elektrisch koken en rijden, beperking van CO2- en stikstofuitstoot en ga zo maar door. Maar dat er een fundamentele verandering nodig van vrijwel alles: de economie, de productie, de consumptie, ons gedrag, de mobiliteit, de verspilling, de ongelijkheid wereldwijd en dichtbij.

Die verandering zal niet tot stand komen zolang het antropocentrisme, het onszelf als mens voortdurend centraal stellen los van de aarde, de natuur en de dieren, blijft bestaan. Als je er wat langer bij stil staat, realiseer je je dat al ons denken en handelen met dat antropocentrisme is geïnfecteerd. Zelfs goedbedoelde uitdrukkingen als ‘het gemeenschappelijk huis behoeden’ en ‘geef de aarde door’ wekken de suggestie dat wij mensen ook in staat zijn om dat te doen. Terwijl tot nu toe vrijwel alles wat we doen het tegenovergestelde effect veroorzaakt. Laten we daarom bescheiden zijn in onze aanspraken en voordat we over gaan tot handelen ons bezinnen over onze rol als mens op deze prachtige aarde. Aarde, deze. Zo heet ook het lied waar we nu naar gaan luisteren.

Lied (CD): Aarde, deze

(refrein)
Aarde, deze. Enig denkbare.
Rond en blauw in de ruimte
Met zon, maan en sterren, seizoenen,
Rivieren, rivieren die stromen naar zee.

En niets valt omhoog en alles omlaag
En niets is nog af en alles nog nergens
En overal mensen die weten van niets
en maken van alles-
en alles bederven, seizoenen, rivieren.
En achteloos doden.
En sterven en doden en sterven.

En niets valt omhoog en alles omlaag
En niets is nog af en alles nog nergens
Maar hier en daar mensen en steeds meer en overal
Mensen die doen wat vandaag nog gedaan moet.
Die langzaam maar zeker, bezeten van liefde,
De aarde opdelven
Uit de onderste afgrond.

De bijbel lezen met een groene bril

Groene theologie staat de laatste tijd sterk in de belangstelling. Vanaf de eeuwwisseling zijn er internationaal gezien al flink wat publicaties over uitgebracht waaronder de ‘Green Bible’ en de encycliek Laudato Si’. En inmiddels begint het ook in ons land volop op te komen. Een belangrijke bijdrage daaraan is het boek ‘Groene theologie’ van Trees van Montfoort.

Groene theologie kan worden omschreven als het lezen van de bijbel door een groene bril. Zoals de bevrijdingstheologie de bijbel wilde lezen vanuit de positie van de ‘onderdrukten’ en de feministische theologie vanuit de positie van de vrouw. En net als bij die eerdere theologieën gaat het om een fundamenteel andere manier van bijbel lezen dan binnen de bestaande theologie. ‘Groen’ betekent daarbij niet alleen aandacht schenken aan zaken als milieu, duurzaamheid, de natuur, e.d. Het gaat om het zoeken van een alternatief voor het bestaande antropocentrische denken, waarin de natuur ondergeschikt aan de mens wordt gezien en als object van exploitatie.

Die antropocentrische denkwijze heeft zich vanaf de late Middeleeuwen ontwikkeld in samenhang met de opkomst van de Verlichting en het kapitalisme. Het westerse Christendom is daar in belangrijke mate ook in meegegaan. Kenmerkend is bijvoorbeeld het gebruik van het begrip ‘rentmeesterschap’ dat een steeds economischer invulling heeft gekregen en waarin de mens als ’tuinier’ is vervangen door ‘heerser over de aarde’. Een groen theologisch perspectief ziet de mens niet langer apart van de natuur of als heerser over de aarde, maar als een integraal onderdeel daarvan. Mens, dier en natuur zijn in God (de Eeuwige) volledig met elkaar verbonden en het lezen van de bijbel vanuit dat perspectief levert verrassend veel ondersteuning voor die visie op.

Trees van Montfoort wijdt een uitgebreid hoofdstuk aan de bespreking van passages uit zowel het oude als het nieuwe testament die op een ecologische manier kunnen worden gelezen en uitgelegd. Het begint al met het scheppingsverhaal in Genesis 1. Hieruit wordt vaak afgeleid dat God de mens (en vooral de man) boven de dieren en de natuur heeft gesteld: de mens gemaakt naar Gods beeld, de mens die de dieren namen geeft, de mens die de aarde moet bewerken, enzovoort. Maar je kunt het ook lezen als een verhaal over de verbondenheid van mensen (vrouwen en mannen) met de rest van de schepping. Mensen en dieren zijn allemaal gemaakt uit stof, uit aarde. Ze hebben dezelfde levensadem van God in zich. Het verhaal van de Hof van Eden en het eten van de boom van kennis van goed en kwaad kan worden gelezen als een parabel van wat er met de wereld gebeurt als de mens het leven aan zijn bron onttrekt: het leidt tot het einde van het paradijs. Het voert te ver om een volledig overzicht te geven van alle door Van Montfoort besproken passages. Sommige voorbeelden spreken meer aan dan andere en soms is de uitleg nogal ingewikkeld en wat ver gezocht. Maar duidelijk is wel dat er veel passages in de bijbel zijn die aanknopingspunten bieden voor een groene uitleg.

Nu kun je je natuurlijk afvragen of bijbelse steun voor een ecologische visie zo belangrijk is. Je hebt er de bijbel niet voor nodig om vast te stellen dat het niet goed gaat met de aarde en dat verandering in denken en doen nodig is. De tijd van ‘with God on our side’ is inmiddels wel voorbij. Anderzijds moeten we het belang van bijbel en godsdienst ook weer niet onderschatten. De bijbel vormt voor veel mensen nog steeds een belangrijke inspiratiebron. En een encycliek als Laudato Si’ is wereldwijd een belangrijk signaal dat het menens is met het behoud van het gemeenschappelijk huis. In onze basisgemeente zijn we ons al veel langer bewust van de problemen rond het klimaat en de aantasting van de aarde. Misschien is dat de reden dat groene theologie bij ons tot nu toe wat minder aan de orde is gekomen. Maar nu veel andere kerken en geloofsgemeenschappen er actief mee bezig zijn, is het goed ons daar ook nog eens op te bezinnen. Wellicht kan groene theologie als nieuw oecumenisch speerpunt fungeren, dat velen binnen en buiten kerken en geloofsgemeenschappen kan inspireren en samenbinden.
We zingen nu het lied O schepping, o schoonheid, in ons hart welt een lied.

Lied: O schepping o schoonheid

Terug naar de natuur?

Hoewel ik intens kan genieten van al wat zich manifesteert in onze heerlijke tuin en vijver, en in de Veluwse bossen, kan ik me soms ook wel somber en moedeloos voelen. Dan plaagt de vraag me of ik mezelf, als individu, aan de neoliberale economische ‘race tot he bottom’ kan onttrekken, zonder de ‘beschaafde wereld’ de rug toe te keren.
Schrijver en milieuactivist Paul Kingsnorth (1972) heeft het in ieder geval geprobeerd. Als kopstuk van de Engelse milieubeweging zette hij zich in om de natuur te beschermen. Hij bereikte een groot internationaal publiek. Maar langzamerhand verloor hij het vertrouwen dat de mens de wereld nog kan redden, omdat de groene beweging de nog overgebleven wilde natuur inruilt voor windmolenparken en zonnepanelenfarms. In een interview zei hij het zo: ‘we koesteren de mythe dat de wereld een machine is die we naar believen kunnen programmeren om onze belangen te dienen. We delen het verhaal dat de mens de maat der dingen is, dat we het dus kunnen rechtvaardigen om andere schepsels op te sluiten in boerderij-fabrieken of dierproeven-laboratoria, om de grote wouden kaal te kappen, de zeeën te vergiftigen en andere vormen van leven uit te roeien om onze honger en onze behoefte te stillen. We delen de mythe dat we de wereld kunnen kneden naar de behoeften van het Zelf.’

Maar deze mythen werken al lang niet meer voor ons. Je hoort dan ook steeds algemener de roep om ‘nieuwe verhalen’. Verhalen van ‘erbij horen’. Van een terugkeer naar de aarde, van inzicht in onze echte plek in de grote maalstroom van het Universum. Niet als goden dit keer, maar als leden van de grote familie.

Eco-theoloog Thomas Berry zei het zo: ‘Onze uitdaging is om een nieuwe taal te scheppen, zelfs een nieuw begrip van wat het is om mens te zijn. Om niet alleen de nationale beperkingen te overstijgen, maar zelfs de isolatie van onze soort, zodat we opgaan in de grotere gemeenschap van levende wezens.
Maar is dat niet juist het oudste verhaal van elke inheemse cultuur? Alleen weten wij niet meer, wat we daarmee moeten. We zijn verstrikt in machines, in steden, in gedachten die worden beperkt door wat we hebben gebouwd. Zodat we geen idee hebben hoe we zelfs maar zouden kunnen beginnen om weer vanuit dat oeroude verhaal te leven.’

Inmiddels zoekt Paul Kingsnorth met schrijvers, dichters en kunstenaars, teruggetrokken in Ierland, naar een levensperspectief in verbinding met de natuur: het ‘Dark Mountain Project’. Hij schrijft gedichten, die voor zich spreken. Luister maar:

Dan gaan we naar Europa
dan gaan we naar Europa, naar Venetië of Berlijn,
en leven als Rilke, in gedichten-communes en daar
zullen we, misschien, deze ziekte van ons afschudden

die onze gevoelens afstompt, alles vervlakt
en zich verspreidt als aluminium
en zich als een plastic tas in hoge takken nestelt
als stookolie in de veren van de Jan van Gent. Of

zo niet in de steden, dan toch in de bossen
of in rode grotten in rode woestijnen
of rond de kraters in de bergen van de archipel,
of tussen de zandstenen torens in de valleien
oh-

ik weet het niet. Breng me op een plek
die het nog niet heeft bereikt, ergens
eenzaam, en nog echt, en laat me
daar staan, en niks voelen
en de angst verliezen en, eindelijk,
ademen.

Toch sluit Paul Kingsnorth zijn boek af met een hoopvolle uitspraak: Het einde van de wereld die wij kennen is niet het einde van de wereld. Samen zullen we, tegen beter weten in, toch zowel hoop vinden, als de wegen naar een nieuwe toekomst.

Tree, tree

Muziek: Nienke Laverman: Tree, tree van de cd Plant

Inclusief waarnemen en handelen

Hoe doe je dat nou, inclusief waarnemen en empathisch en milieubewust handelen? Zelf probeer ik mijn voetafdruk te verkleinen en me te openen naar mijn omgeving. Door het bieden van een trouw en aandachtig luisterend oor. Door zo min mogelijk vlees te eten, auto te rijden en te vliegen. Door zo veel mogelijk spullen duurzaam zelf te bouwen, zoals mijn ligfiets, tafels, de televisiekast, etc. Door tweedehands kleding te dragen, en door mijn bezittingen steeds weer te repareren en innoveren. Door onze grond zo in te richten en te onderhouden dat zo veel mogelijk planten, vogels en insecten er goed kunnen leven, bijvoorbeeld door blad niet weg te gooien, maar op de borders te verdelen, te composteren en er een bladhoop van te maken voor de egels. Maar ook door konsekwent over deze vragen na te blijven denken, en dagelijks te gaan zitten om ze uit te werken, in de hoop er ooit mijn medemensen mee te kunnen inspireren.

Kingsnorth denkt dat er een onontkoombare crisis voor nodig is om als mensheid tot inkeer te komen en andere wegen in te slaan. Zou, na Sars en Ebola, de nog veel hardnekkiger en ruïneuzere Corona-pandemie, samen met de stikstof- en CO2-crisis die radicale verandering in de geleefde ervaring van mensen alsnog te weeg kunnen brengen? Soms hoop ik dat het virus hardnekkiger is dan de verstokte pogingen om de groei-economie zo snel mogelijk te herstellen en op de oude voet voort te zetten …

Maar helemaal op de bodem hou ik ook een fundamenteler hoop, die prachtig zichtbaar wordt in een gelaagde glazen sculptuur van glasbeeldhouwer Niyoko Ikuta: als een golf op zijn hoogst is, wordt hij al ondermijnd door een nieuwe, die zich uit zijn basis ontwikkelt, en die de oude doet instorten in de branding. Zo heeft de jeugd de toekomst, per definitie, dus ook nu. En als je er eenmaal oog voor hebt, zijn er al heel wat groepen actief in die nieuwe golf:
– zo voert Milieudefensie succesvol actie onder de aandeelhouders van Shell, wisten ze het ABP te laten stoppen met investeren in fossiel, en Aegon in palmolie.

– Bits for freedom lobbiede met succes bij europarlementariërs voor het vrije publieke debat: op tracking gebaseerde advertenties worden via nieuwe wetgeving sterk ingeperkt.

– Follow the money doet radicaal onafhankelijk journalistiek onderzoek. ‘Als je het geldspoor volgt, ontdek je de waarheid’ is hun motto. Op dit moment kijken ze bijvoorbeeld kritisch naar de onvoorwaardelijke steun voor KLM en Schiphol.

– ook de Correspondent maakt zich sterk voor onafhankelijke journalistiek, met name over geld- en machtsverdelingsvraagstukken.

– en verder is er Extinction Rebellion, toch meer voor de jongere doelgroep denk ik.

– en iedereen weet natuurlijk wat Urgenda allemaal al heeft bereikt. Voor ons is denk ik vooral een subgroep interessant: grootouders voor het klimaat. Die houden voorleesacties, pleinbijeenkomsten en hebben een Manifest geschreven, allemaal om hun kleinkinderen toekomstkansen te geven. Je kunt het Manifest ondertekenen, steun betuigen of deelnemen aan hun activiteiten.

– Stichting G1000.nu is een initiatief van burgers die onder het motto ‘op weg naar een andere democratie’ een aanvulling willen bieden op de bestaande democratie. Door het ontwikkelen van een Burgerberaad, zodat burgers zeggenschap krijgen door middel van dialoog. Om zo een brug te slaan tussen burgers en overheid, burgers en instituties en burgers onderling. Wat er hier in Apeldoorn van is geworden weet ik niet, maar het lijkt me onze inzet waard. En voorzover we langzamerhand toch te oud zijn om nog weer eens in actie te komen: een financiële bijdrage en morele steun zijn voor al deze doelen ook cruciaal.

– en hier inspireren we elkaar al met deze vieringen, de klimaatpelgrims, Land van Ons, deA en schrijven voor Amnesty. We laten ons niet ontmoedigen door de hardnekkigheid van die oude golf!

Vogelzang

Muziek: Olivier Messiaen: Vogelzang

Duurzaamheid (Hans Bouma)

Zo ontvankelijk zijn
Voor de genade van het licht
Zo toegankelijk
Voor de goedheid van de hemel
Zo vertrouwd zijn met weer en wind
Zo innig getrouwd met de aarde
Uit alle macht zo kiezen voor het leven
Het lieve bloeiende leven –
Was ik als mens maar zo wijs

Lied: Soms in de wind

Wegzending en zegen

De aarde wacht op jou (Thich Nhat Hanh)

De aarde wacht op jou
De aarde is altijd gelukkig en openhartig
Zij wacht op jou
Zij heeft op je gewacht
De laatste triljoen levens
Zij kan wachten tot in lengte van dagen
Zij weet dat je op een dag naar haar terugkeert
Fris en groen zal ze je verwelkomen
Net als de eerste keer,
Want liefde zegt nooit: `dit is de laatste keer’.
Want de aarde is een liefhebbende moeder.
Zij zal nooit ophouden op je te wachten.

Pianospel Wim Brinkman

 

 

Inspiratiebronnnen
Aarde mijn aarde, Teksten om van de aarde te gaan houden. Franciscaans milieuproject.
Encycliek Laudato si’, over de zorg voor het gemeenschappelijk huis.
Trees van Montfoort, Groene theologie.
Paul Kingsnorth, Bekentenissen van een afvallig milieuactivist. Een radicaal andere kijk op natuurbescherming.

Collecte voor Land van Ons
Doelstelling van Land van Ons: “Wij geloven in de veerkracht van de aarde en de kracht van het burgercollectief. Als coöperatie koopt Land van Ons landbouwgrond namens de deelnemers. Op dit land herstellen we de biodiversiteit en het landschap. Pachters kunnen rendabel boeren. Meedoen is laagdrempelig. 18.000 deelnemers gingen je voor. Ben jij de volgende?” Verdere informatie, zie https://landvanons.nl/

Bankrekening: NL17TRIO0379254115 t.n.v. Stichting OBA.